Οι μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κατά της επιστράτευσης

του Σπύρου Κουζινόπουλου*
Στις 16 Απριλίου 1943 στη Θεσσαλονίκη, μετά από πρόσκληση του ΕΑΜ και των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων (ΕΛΑΣ, Εθνική Αλληλεγγγύη, ΕΠΟΝ κλπ), χιλιάδες λαού, αψηφώντας τις μπούκες των πολυβόλων που τους σημάδευαν, κατεβαίνουν σε μεγαλειώδη διαδήλωση μπροστά στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, με αίτημα τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης που κήρυξαν οι χιτλερικοί, για να αποστείλουν εργάτες στη Γερμανία, προκειμένου να εργαστούν στα πολεμικά εργοστάσια των Ναζί.

Ανάλογες μεγάλες κινητοποιήσεις  κατά της πολιτικής επιστράτευσης είχαν πραγματοποιηθεί μερικκούς μήνες πριν και από το λαό της Αθήνας.
Στις αρχές Φεβρουαρίου 1943, είχε εκδοθεί διαταγή του Φελντκομμαντάτ (στρατιωτικού διοικητή), Σπάϊντελ, που έδρευε στη Θεσσαλονίκη, με την οποία υποχρεούνταν “όλοι οι εν Ελλάδι κατοικούντες, ηλικίας 16-45 ετών, εφ' όσον οι περιστάσεις το απαιτήσουν, να εκτελέσουν την εργασίαν την οποίαν ήθελον ορίσει αι Γερμανικαί ή Ιταλικαί υπηρεσίαι”. 

Στο ίδιο πνεύμα και η κατοχική κυβέρνηση των κουίσλιγκς, δημοσίευε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, στις 23-2-1943 νόμο “περί υποχρεωτικής εργασίας του αστικού πληθυσμού της Ελλάδος”. Με σκοπό να χρησιμοποιηθούν αναγκαστικά Έλληνες στην κατασκευή διάφορων οχυρωματικών και άλλων πολεμικών έργων που κατασκεύαζαν οι ναζί στη χώρα μας, ή να αποσταλούν εργάτες στη Γερμανία για τα πολεμικά εργοστάσια του Χίτλερ. 

Με παρότρυνση Γκέμπελς

Τρεις μέρες νωρίτερα, στις 19 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους, ο Γκέμπελς δήλωνε: «Ο γερμανικός λαός δίνει το αίμα του, η υπόλοιπη Ευρώπη ας δώσει την εργασία της». Την επομένη, 20 του μηνός, στη γερμανική εκπομπή για την Ελλάδα υπήρχε η εξής ανακοίνωση: «Ο αρχηγός του τρίτου Ράιχ, Αδόλφος Χίτλερ, εκτιμών την γενναιότητα του ελληνικού λαού, την οποίαν επέδειξεν εις το πεδίον της μάχης, επιθυμεί να έχει τούτον συμπαραστάτην του εις την ιστορικήν πορείαν την οποίαν εχάραξεν διά την δημιουργίαν ενός νέου κόσμου και ζητεί προς τούτο την βοήθειάν του η οποία πρέπει να εκδηλωθεί κατά τρόπον ενεργητικόν και θετικόν». 1
Η είδηση, κατατάραξε τον υπόδουλο πληθυσμό και προκάλεσε την οργή και την αγανάκτησή του, ενώ παράλληλα οι εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις σήμαναν συναγερμό.  

Αφίσα του ΕΑΜ

Καμπάνια κατά της επιστράτευσης
Η μυστική εφημερίδα Ελευθερία, όργανο του ΕΑΜ Μακεδονίας, άρχισε καμπάνια κατά της πολιτικής επιστράτευσης, καλώντας το λαό της Βόρειας Ελλάδας να μην υποκύψει  στη νέα αυτή απαίτηση των κατακτητών. Όπως έγραφε ακόμη από τις 15 Φεβρουαρίου 1943, κάτω από τον τίτλο “Ελληνικέ λαέ, ματαίωσε την επιστράτευση-αιχμαλωσία-εξόντωση”:
Επιστράτευση σημαίνει ξεσπίτωμα, γιατί θα μας σκορπίσουν, θα μας στείλουν στου διαόλου τη μάννα, έξω από τον τόπο της μονίμου κατοικίας μας. Επιστράτευση θα πει αιχμαλωσία, θα πει δουλεία, θα πει εξάντληση γιατί απαιτεί “απόδοσιν εργασίας ανταποκρινομένην προ τας σωματικάς δυνάμεις” μας. Επιστράτευση σημαίνει ΠΕΙΝΑ γιατί οι γερμανικές υπηρεσίες”θα παρέχουν εφόσον είναι δυνατόν και τροφήν”. Σημαίνει εξόντωση, θάνατο. Θάνατος περιμένει και τον υπόλοιπο λαό γιατί, ο τύραννος ενεργώντας όπως πάντα ύπουλα, διέταξε την Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος να υψώσει τις τιμές των προϊόντων, ώστε να μην μορέσει να τα πληρώσει ο λαός.... 2

"Κάτω η επιστράτευση-Όλοι στα βουνά"
Στο επόμενο φύλλο της, που ήταν αφιερωμένο στην επέτειο της 25ης Μαρτίου, η αντιστασιακή εφημερίδα Ελευθερία κάτω από τον τίτλο “Κάτω η επιστράτευση- Όλοι στα βουνά”,υπογράμμιζε ότι οι Γερμανοί ήθελαν με την επιστράτευση των σκλάβων λαών της Ευρώπης, να υποκαταστήσουν τους εργάτες της Γερμανίας για να τους σύρουν στο μέτωπο και καλούσε:
      Όλοι επί ποδός. Ας αγωνιστούμε άνδρες, γυναίκες και παιδιά ,ε παρουσιάσεις, συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις στη Γενική Διοίκηση, παντού, να απαιτήσουμε: Η επιστράτευση να μη γίνει. Και αν κηρυχθεί, θα την ματαιώσουμε. ΟΙ Έλληνες μαχητές των αλβανικών βουνών  που μέσα από τα σπλάχνα τους βγήκαν οι αντάρτες, δεν θα προδώσουν την ιστορία τους, δεν θα κηλιδώσουν την τιμή τους. Στην περίπτωση επιστρατεύσεως οι Έλληνες δεν έχουν  πουθενά αλλού θέση παρά μόνο στα ανταρτικά σώματα, πάνω στα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας, κάτω από τη σημαία του ΕΑΜ. Ο ελληνικός λαός δεν πρόκειται ποτέ να χρησιμοποιηθεί για τονωτική ένεση της τρικλίζουσας πολεμικής μηχανής. Ο Χιτλερισμός, ο καταλυτής αυτός της ελευθερίας των λαών, ψυχοραγεί και θα γκρεμιστεί. Καθήκον όλων μας είναι να επισπεύσουμε τον θάνατό του. Κανένας στην επιστράτευση, όλοι στα βουνά. 3

Στην πρωτεύουσα της υπόδουλης Ελλάδος, η μάχη ενάντια στη χιτλερική επιστράτευση άρχισε με τη συντονισμένη απεργία και διαδήλωση στις 24 Φεβρουαρίου, όταν οι εργατοϋπάλληλοι σταμάτησαν την εργασία τους και χιλιάδες λαού κατέβηκαν στο κέντρο της Αθήνας για να διαδηλώσουν μπροστά στο πολιτικό γραφείο του κατοχικού πρωθυπουργού, Κ. Λογοθετόπουλου, στο Εργατικό Κέντρο και στο υπουργείο Εργασίας. «Κάτω η επιστράτευση», «Λευτεριά», φώναζαν ρυθμικά οι διαδηλωτές και έψαλλαν τον Εθνικό Ύμνο. Το πλήθος ξεπερνούσε τα 60-70.000 άτομα. 4  Μία ομάδα διασπά τον αστυνομικό κλοιό και εισβάλει στο γραφείο του κατοχικού πρωθυπουργού Λογοθετόπουλου στη Βουλή. Μία άλλη, αφού υπερφαλαγγίζει τους Ιταλούς καραμπινιέρους, πυρπολεί το Υπουργείο Εργασίας (στη γωνία Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα), όπου είχε γίνει ο προπαρασκευαστικός σχεδιασμός για την επιστράτευση. Κατά τις συγκρούσεις, τρεις διαδηλωτές σκοτώνονται και τριάντα τραυματίζονται σοβαρά. 5   Ένας από τους νεκρούς ήταν και ο μικρός μαθητής του 5ου Γυμνασίου, Γιάννης Δρακόπουλος. 6

Από τη διαδήλωση στην Αθήνα κατά της επιστράτευσης

Όλοι στους δρόμους
Τις επόμενες μέρες, το αυθόρμητο δίνει τη θέση του στο οργανωμένο. Δημόσιοι υπάλληλοι και μαθητές κατεβαίνουν στους δρόμους. Η αντίδραση κατά της επιστράτευσης φουντώνει. Η κηδεία του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά στις 28 Φεβρουαρίου, μετατρέπεται σε πατριωτική μαζική εκδήλωση, η οποία στρεφόταν ευθέως κατά των κατακτητών. 7
Η πληροφορία ότι η κατοχική κυβέρνηση Λογοθετόπουλου θα ανακοίνωνε από το ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών στις 5 Μαρτίου 1943 την εφαρμογή του μέτρου της πολιτικής επιστρατευσης, ξεσηκώνει και πάλι το λαό της πρωτεύουσας. Η γενική απεργία που κηρύχθηκε εκείνη τη μέρα, υπήρξε καθολική, καθώς τα πάντα νέκρωσαν εκείνη τη μέρα. Η πόλη γέμισε με το σύνθημα "Κάτω η επιστράτευση" και οι αντιστασιακές εφημερίδες καλούσαν τον πληθυσμό σε δυναμική αντίδραση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο παράνομος Ριζοσπάστης προχώρησε σε δύο εκδόσεις εκείνη τη μέρα για να περιγράψει τα γεγονότα. Περισσότεροι απο 300.000 πολίτες, κουρελιάζοντας τις απαγορεύσεις των κατακτητών και της κυβέρνησης των κουίσλινγκς, ξεχύθηκαν στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας, καταλαμβάνοντας για δεύτερη φορά το υπουργείο Εργασίας και καίγοντας τις καταστάσεις των εργατών που προορίζονταν για επιστράτευση. 8  
Οι κατοχικές αρχές για να αναχαιτίσουν εκείνη τη λαϊκή θύελλα, χρησιμοποίησαν όλα τα μέσα. Θωρακισμένα αυτοκίνητα, τανκς, πολυβόλα, όλμοι, χειροβομβίδες, τουφέκια, περίστροφα, χτυπώντας στο ψαχνό. Σύμφωνα με τις μελέτες που έγιναν τα κατοπινά χρόνια, οι νεκροί υπερέβαιναν τους 18, ενώ οι τραυματίες υπολογίζονταν σε 135 διαδηλωτές. 9 

Αφίσα του Εργατικού ΕΑΜ

Τρομάζουν οι κατακτητές
Εκείνη η παλλαϊκή εθνική εξέγερση κατά της πολιτικής επιστράτευσης, κατατάραξε τους κατακτητές και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Και σύμφωνα με τα όσα δημοσιεύθηκαν τα κατοπινά χρόνια, τα μεσάνυχτα της 5ης προς 6η Μαρτίου, ένα αυτοκίνητο της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα παρέδωσε στις εφημερίδες που κυκλοφορούσαν νόμιμα και υπό τον έλεγχο των δυνάμεων κατοχής μια χαρακτηριστική ανακοίνωση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Δαμασκηνού, ο οποίος αναλάμβανε - ύστερα από συνεννόηση με τις γερμανικές αρχές κατοχής - να κατευνάσει τη λαϊκή έκρηξη, ανέφερε ότι θέμα πολιτικής επιστράτευσης δεν υπήρχε.  10  Τη διαβεβαίωση ότι «Η επιστράτευσις αυτή δεν πρόκειται να γίνει» έδωσε και ο κουίσλιγκ κατοχικός πρωθυπουργός Λογοθετόπουλος. 11
Τελικά, μπροστά στην ογκούμενη λαϊκής αγανάκτηση, οι κατακτητές αναγκάστηκαν να ακυρώσουν την πολιτική επιστράτευση, γεγονός που αποτελεί μία μεγάλη επιτυχία, μια μεγαλειώδη στιγμή της Εθνικής Αντίστασης, ένα ανεπανάληπτο γεγονός σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης ήταν και η τελευταία πολιτική πράξη της δεύτερης κατοχικής κυβέρνησης. Ο πρωθυπουργός-μαριονέτα των ναζί Λογοθετόπουλος, μετά την αποτυχία της πολιτικής επιστράτευσης αντικαταστάθηκε ως ανεπαρκής από τους Γερμανούς με έναν άλλο δοσίλογο, τον Ιωάννη Ράλλη τον Απρίλιο του 1943. 

Οι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη
Με καθυστέρηση, λόγω της έλλειψης επικοινωνιών εκείνη τη μαύρη περίοδο της Κατοχής, αλλά και μπροστά στο φόβο μήπως η νέα κυβέρνηση κουίσλινγκς Ράλλη συνεχίσει τις προσπάθειες για την αποστολή Ελλήνων εργατών στη Γερμανία, οι ΕΑΜικές οργανώσεις, οργανώνουν αντίστοιχες κινητοποιήσεις κατά της πολιτικής επιστράτευσης και στη Μακεδονία. «Κάτω η επιστράτευση, Λευτεριά, βροντοφώναξε ο λαός της Θεσσαλονίκης», ήταν ο κορυφαίος τίτλος της τελευταίας σελίδας της μυστικής εφημερίδας «Ελευθερία», οργάνου του ΕΑΜ Μακεδονίας.
Στο 13ο φύλλο της σημαντικής αυτής μυστικής εφημερίδας, με ημερομηνία 24 Απριλίου 1943 και στο εκτενές ρεπορτάζ που δημοσίευε για τις διαδηλώσεις κατά της πολιτικής επιστράτευσης, αναφέρονταν μεταξύ των άλλων υπό τον τίτλο «Μία μέρα ιστορική»:
16 Απριλίου 1943! Ημέρα αξέχαστη για το λαό της Θεσσαλονίκης, ημέρα όπου φανέρωσε τη δύναμή του και εξεδήλωσε την απόφασή του να ματαιώσει τα εθνοκτόνα σχέδια των κατακτητών. Την ημέρα αυτή, τα γυμνάσια, οι ακαδημίες, οι άλλες σχολές, κήρυξαν γενική απεργία και μαζί με εργάτες, φοιτητές, υπαλλήλους, διανοούμενους, 15.000 κόσμος, με πινακίδες που έγραφαν «Κάτω η επιστράτευση», συγκεντρώθηκαν μπροστά στη Γενική Διοίκηση, σε μεγαλειώδη και επιβλητική διαδήλωση. Μία άλλη κινητοποίηση ελάμβανε χώραν στο Καπάνι. 12

Γιώργος Καφταντζής

Η περιγραφή του Γιώργου Καφταντζή
Ο Σερραίος φοιτητής τότε της Νομικής του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γιώργος Καφταντζής, που είχε πάρει μέρος σ΄εκείνες τις μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις, μας άφησε με τη γλαφυρή του πέννα μία παραστατική περιγραφή για τη διαδήλωση της 16ης Απριλίου:
Στις 16-4-1943, με τα συνθήματα “Όχι εργάτες για τη Γερμανία”, “Κάτω τα γερμανικά στρατόπεδα”, “Κάτω η επιστράτευση”, που δονούσαν τον αέρα, πραγματοποιήθηκαν ογκώδεις λαϊκές διαδηλώσεις σε όλες τις συνοικίες της Θεσσαλονίκης. Υπομνήματα διαμαρτυρίας συντάχθηκαν, ψηφίσματα εγκρίθηκαν, ομιλίες έγιναν παντού. Έβραζε η πόλη από οργή και αγανάκτηση.
Μία από τις μαζικότερες και μαχητικότερες συγκεντρώσεις έγινε μπροστά στη Γενική Διοίκηση (μέγαρο Κόφα, γωνία Τσιμισκή-Βενιζέλου), όπου χιλιάδες λαού, ντόπιοι και πρόσφυγες, εργάτες και υπάλληλοι, νέοι μα και γέροι και ανάπηροι ακόμα με τα καροτσάκια και τις νοσοκόμες τους, αψηφώντας τα δρακόντια μέτρα της Ελληνικής Ασφάλειας και των Γερμανών (μπλόκα, συλλήψεις, ξύλο και πυροβολισμούς), έφτασαν από κάθε γωνιά της Θεσσαλονίκης.
Εκεί χωροφύλακες με προταγμένα όπλα, απαγόρευαν την προσέγγιση. Μα ποιός μπορούσε να συγκρατήσει αυτή τη φουρτουνιασμένη λαοθάλασσα. Πρώτα οι νέοι έσπασαν τον κλοιό και έφτασαν  στην αμπαρωμένη πόρτα της Γενικής Διοίκησης. Επιδίνουν ψήφισμα. Και σε λίγο αναγκάζουν το Γενικό Διοικητή να δηλώσει όπως και ο Άλτενμπουργκ στον Δαμασκηνό: “Ότι δεν υπάρχει πλέον θέμα πολιτικής επιστρατεύσεως”. 13

Η κινητοποίηση των φοιτητών

Ογκώδης, ήταν  στις 16 Απριλίου 1943 και η κινητοποίηση των φοιτητών της Θεσσαλονίκης κατά του μέτρου της πολιτικής επιστράτευσης. Όπως δε ανέφερε η αντιστασιακή εφημερίδα Ελευθερία: 
“Την ίδια μέρα από το πρωϊ 2.000 φοιτητές συγκεντρώθηκαν στη Φοιτητική Λέσχη και διαδήλωσαν την απόφασή τους να αγωνιστούν για τη ματαίωση της επιστράτευσης. Μίλησαν πολλοί ομιλητές κατά του εξοντωτικού αυτού μέτρου. Κατέφθασαν η Γκεστάπο και η Εκατονταρχία, έστησαν γύρω πολυβόλα και περικύκλωσαν τους φοιτητές. Με ηρωϊκή όμως μάχη κατόρθωσαν οι περισσότεροι φοιτητές να διασπάσουν τον κλοιό του εχθρού και να φτάσουν μπροστά στη Γεν. Διοίκηση, όπου ενώθηκαν με τη μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση”. 14

Σημειώσεις
1. «Ιστορία της Αντίστασης 1940- ’45», εκδόσεις ΑΥΛΟΣ, τόμος 2ος, σελ. 676
2.. Εφημερίδα Ελευθερία,  αριθ. Φύλλου 11, 15 Φεβρουαρίου 1943, σελ. 4η
3. Εφημερίδα Ελευθερία,  αριθ. Φύλλου 12, 25 Μαρτίου 1943, σελ. 2η
4. Βασίλης Μπαρτζιώτας, Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, σ. 122
5. Σπύρος Κωτσάκης, Εισφορά στο χρονικό της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 106
6.  Πέτρος Ανταίος, Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ, τόμος Β΄,  εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 29
7.  Σόλων Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. 1ος, Αθήνα 2011, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, σ. 309
8.Εφημερίδα Ριζοσπάστης 25 Φεβρουαρίου 1943, “Ριζοσπάστης περίοδος 1941-1945, Κατοχή-Δεκεμβριανά”, εκδόσεις Ριζοσπάστης-Σύγχρονη Εποχή, σ. 67
9.Σπύρος Γασπαρινάτος, Η Κατοχή, τ. 1ος, εκδόσεις Σιδέρη, σ. 344 
10. Ηλίας Βενέζης, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός - Οι χρόνοι της δουλείας, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», σελ. 259
11. Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος, «Ιδού η Αλήθεια», Αθήνα 1948
12. Εφημερίδα Ελευθερία, αριθ. Φύλλου 13, 24 Απριλίου 1943, αρχείο Σπύρου Κουζινόπουλου
13.Γιώργος Καφταντζής, Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στον καιρό της Κατοχής, Θεσσαλονίκη 1976, χ.ε., σ. 83
14. Εφημερίδα Ελευθερία, αριθ. Φύλλου 13, 24 Απριλίου 1943, αρχείο Σπύρου Κουζινόπουλου

*Τα στοιχεία είναι από το βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου Σελίδες Κατοχής που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ