Στα υπόγεια καταφύγια του Κολεγίου Ανατόλια

του Σάκη Ιωαννίδη στην εφημερίδα Καθημερινή

«Ξέρετε την ιστορία για τον Χανς και τον Φραντς; Οι Γερμανοί στρατιώτες τους ξέχασαν στα τούνελ μετά τον πόλεμο και κάποιοι λένε ότι είναι ακόμη εκεί! Ετσι λέγαμε στους μικρούς μαθητές για να τους αποτρέψουμε από το να κατέβουν στα καταφύγια», μας λέει γελώντας ο κ. Γουίλιαμ Μακ Γκρου. Ο ξεναγός μας, πρώην πρόεδρος του Κολεγίου Ανατόλια, ανοίγει  την ξύλινη πόρτα δίπλα από τις τάξεις του εμβληματικού Macedonia Hall για ένα υπόγειο ταξίδι σε μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας της γερμανικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη.

Με ένα τραχύ σχοινί περασμένο στον τοίχο κατεβαίνουμε περίπου 20 μέτρα κάτω από τη γη. Αμέσως γίνεται αισθητή η σταδιακή πτώση της θερμοκρασίας και στον αέρα αναδίδεται η χαρακτηριστική μυρωδιά της υγρασίας.

Το καταφύγιο ανοίγει σπάνια και η αίσθηση ότι λίγα πράγματα έχουν αλλάξει από τον Σεπτέμβριο του ’44, όταν οι Γερμανοί στρατιώτες εγκατέλειψαν το Ανατόλια, όπου είχαν στήσει την Ανώτατη Διοίκηση για την περιοχή των Βαλκανίων, κάνει την κατάβαση ακόμη πιο ενδιαφέρουσα.

Στρίβουμε στη διακλάδωση του τούνελ και περνάμε μπροστά από μια σειρά δωματίων. Ο διάδρομος είναι στενός και επαρκεί για το ύψος και τη σωματική διάπλαση ενός μέσου ανθρώπου, ενώ μας κάνει εντύπωση η καλή ποιότητα της τσιμεντένιας κατασκευής και η απουσία οποιουδήποτε στρατιωτικού «ίχνους».

«Τι υπάρχει από πίσω;»

«Δεν ξέρουμε με σιγουριά τη χρήση των καταφυγίων, ούτε εάν υπάρχουν κι άλλα στην περιοχή μας. Υποθέτουμε ότι οι Γερμανοί στρατιώτες τα έφτιαξαν για να προστατευτούν σε περίπτωση αεροπορικής επιδρομής», σημειώνει ο κ. Μακ Γκρου. Οσο προχωράμε πιο βαθιά στο καταφύγιο το έδαφος αποκτά μια κατηφορική κλίση, η οποία χρησιμεύει στην απορροή των όμβριων υδάτων και την πιθανή λειτουργία αποχετευτικού συστήματος. Σε ορισμένα δωμάτια η είσοδος είναι κατεστραμμένη, ενώ ο κύριος διάδρομος διακόπτεται από έναν χτισμένο τοίχο.

«Δεν ξέρουμε τι υπάρχει από πίσω. Οι προτεραιότητες μετά τον πόλεμο ήταν να ανοίξει γρήγορα το σχολείο και να έρθουν οι μαθητές. Κανείς δεν ασχολήθηκε παραπάνω», τονίζει ο κ. Μακ Γκρου.

Στα ψηλότερα σημεία του καταφυγίου βλέπουμε τα ανοίγματα που κατασκεύασαν οι στρατιώτες για να εξασφαλίζεται ο επαρκής αερισμός του χώρου. Εδώ και χρόνια έχουν κλείσει για την ασφάλεια των μαθητών, αν και κρίνοντας από τα συνθήματα που έχουν γραφτεί στους τοίχους με σπρέι, φαίνεται πως αυτό δεν εμπόδισε ορισμένους επίδοξους εξερευνητές.

Ενας χώρος μυστηρίου

Στο υπό έκδοση βιβλίο του κ. Γουίλιαμ Μακ Γκρου «Educating across cultures: Anatolia College in Turkey and Greece», το οποίο καταγράφει την ιστορική διαδρομή του Κολεγίου από την ίδρυσή του το 1886 στη Μερζιφούντα της Τουρκίας μέχρι τη σύγχρονη εποχή του, τα υπόγεια καταφύγια των Γερμανών καταλαμβάνουν μικρό μέρος της ιστορικής αφήγησης. «Δυστυχώς τα στοιχεία που έχουμε είναι ελάχιστα. Η προσπάθειά μου να βρω παλιά αρχεία του γερμανικού στρατού κατέληξε σε αδιέξοδο. Θα ήταν καλό να γίνει μια συστηματική έρευνα», σημειώνει.

Προτού μας αποχαιρετήσει ο κ. Μακ Γκρου, κάνουμε μια τελευταία στάση σε ένα ακόμη ίχνος της γερμανικής στρατιωτικής παρουσίας στον χώρο. Σε έναν βοηθητικό χώρο στο Macedonia Hall, πίσω από σκονισμένα βιβλία και δοκιμαστικούς σωλήνες Χημείας, μια μικρή πόρτα οδηγεί σε έναν δεύτερο σωζόμενο χώρο από την Κατοχή με τρία δωμάτια. Αδεια από περιεχόμενο, αλλά με βαριές μεταλλικές πόρτες, με σκουριασμένες κλειδαριές και συστήματα ασφαλείας, που τότε ασφάλιζαν πιθανόν κάτι «πολύτιμο». Τι μπορεί να ήταν αυτό; Παραμένει μυστήριο.

Πρώτες μέρες μετά την Κατοχή

Ενας «σκανταλιάρης» μαθητής ήταν και ο νεαρός τότε Σταύρος Κωνσταντινίδης. Ο 85χρονος σήμερα έφορος του Κολεγίου και απόφοιτος της τάξης του ’47 θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας από τους «υπαιτίους» της οριστικής σφράγισης των καταφυγίων. «Τις πρώτες μέρες της επαναλειτουργίας του σχολείου μάς είχε κυριεύσει αίσθημα χαράς για την ανακατάληψη του χώρου και παράλληλα ήμασταν περίεργοι για το τι θα βρούμε μέσα. Είχαμε κατέβει μια μέρα στα τούνελ, έπιασα ένα από τα καλώδια που βρήκα κάτω και με τίναξε το ρεύμα. Από τότε τα κλειδώσανε. Οι προτεραιότητες του σχολείου ήταν πάντα υπέργειες και όχι υπόγειες», μας λέει ο κ. Κωνσταντινίδης.

Ο ίδιος θυμάται τότε να γίνονται αναφορές για υπόγεια τούνελ που βρίσκονταν σε διαφορετικά σημεία μέσα στο campus του Κολεγίου και για ένα τούνελ πιθανόν «διαφυγής» που ξεκινούσε από την κοντινή έπαυλη του Γερμανού εμπόρου Χάιτμαν, όπου σήμερα στεγάζεται το Κέντρο Αποθεραπείας Παιδιών με Αναπηρία «Αγιος Δημήτριος».

Ο κ. Κωνσταντινίδης ήταν από τους πρώτους μαθητές που μπήκαν στο Ανατόλια μετά το τέλος του πολέμου. «Στα χρόνια της Κατοχής ορισμένοι από τους καθηγητές μας έφτιαξαν ένα σχολείο σαν παράρτημα του Ανατόλια στο κέντρο της πόλης με το όνομα “Κοραής”. Μόλις αποφασίστηκε να ανοίξει ξανά το Ανατόλια πήραμε σκούπες και φαράσια από τα σπίτια μας και πήγαμε να καθαρίσουμε το σχολείο. Βρήκαμε στοιβαγμένα θρανία και φτιάξαμε δυο τρεις πρόχειρες αίθουσες των 15 ατόμων και πολύ γρήγορα ξεκίνησαν τα μαθήματα», τονίζει ο κ. Κωνσταντινίδης.

Το εγκαταλελειμμένο σχολείο άρχισε σταδιακά να εξοπλίζεται με εκπαιδευτικό υλικό, βιβλία και περιοδικά από την Αμερική. «Στη βιβλιοθήκη άρχισαν να έρχονται τα πρώτα National Geographic. Τα διαβάζαμε με θαυμασμό και γνωρίζαμε έναν κόσμο που είχαμε στερηθεί», σημειώνει ο ηλικιωμένος έφορος. Παράλληλα, οι μαθητές του σχολείου βοηθούσαν στη διανομή της αμερικανικής ανθρωπιστικής βοήθειας στην περιοχή, υπό τις οδηγίες του τότε προέδρου του Ανατόλια Καρλ Κόμπτον και επικεφαλής της UNRA για τη Μακεδονία. 

Ο Κόμπτον έφτασε στη Θεσσαλονίκη τον Νοέμβριο του 1944. «Το Ανατόλια ήταν το πρώτο μέρος που επισκέφθηκα ένα κυριακάτικο απόγευμα. Στο campus βρισκόταν η Τέταρτη Ινδική Μεραρχία του βρετανικού στρατού. Τα χρόνια της Κατοχής είχαν αφήσει τα πάντα σε φρικτή κατάσταση. Τα πέτρινα κτίρια ήταν άθικτα, αλλά όλη η επίπλωση και τα παράθυρα είχαν εξαφανιστεί. Τα είδη υγιεινής είχαν καταστραφεί από τους Γερμανούς κατά την αποχώρησή τους. Στα γήπεδα στάθμευαν φορτηγά και τανκς. Οι κήποι είχαν γεμίσει αγριόχορτα», περιγράφει στα απομνημονεύματά του.