«Μαγεμένες»: Γιατί πρέπει να επιστρέψουν στη Θεσσαλονίκη

Las Incandadas, σχέδιο του Cousinery που δείχνει τη στοά των "Μαγεμένων"

Αποτελεί χρέος τιμής για τις αρχές και όλους τους φορείς της Θεσσαλονίκης να διεκδικήσουν επιτέλους αποφασιστικά την επιστροφή από το Μουσείο του Λούβρου στον τόπο από όπου βίαια αφαιρέθηκαν πριν δύο περίπου αιώνες, μιας σειράς απαράμιλλων έργων τέχνης που μαγεύουν και σαγηνεύουν, όπως είναι οι «Μαγεμένες» της Θεσσαλονίκης.

Πρόκειται για οκτώ ανάγλυφες μυθολογικές μορφές που σχετίζονταν με τη λατρεία του Διόνυσου και ήταν τοποθετημένες πάνω σε μία Κορινθιακή κιονοστοιχία, σε ένα μεγαλοπρεπέστατο μνημείο με στοές και κολώνες, που υπήρχε στο ύψος περίπου της Αρχαίας Αγοράς, στη σημερινή οδό Εγνατία, όπου και η είσοδος της ρωμαϊκής αγοράς της πόλης.

ΟΙ οκτώ μορφές αναπαριστούσαν το νεαρό Θεό Διόνυσο δίπλα σε έναν πάνθηρα, την Αύρα με το πέπλο της, την Αριάδνη στεφανωμένη με τα φύλλα μιας κληματαριάς, τη Λήδα μαζί με τον κύκνο, μια Μαινάδα που παίζει διπλό φλάουτο, το Γανυμήδη μαζί με το Δία μεταμορφωμένο σε αετό, και έναν Διόσκουρο με μια αναπαράσταση αλόγου στα πόδια του.

Το σύμπλεγμα, σύμφωνα με το μύθο, έδειχνε τη γέννηση ενός παράνομου έρωτα μεταξύ του Μ.Αλεξάνδρου και της γυναίκας του βασιλιά της Θράκης που φιλοξενούνταν στο παλάτι το οποίο υπήρχε εκεί. Ο Θράκας βασιλιάς αντιλαμβάνεται το γεγονός και βάζει να κάνουν μάγια στον Αλέξανδρο. Ο Αλέξανδρος το πληροφορείται και εκείνο το βράδυ δεν βγαίνει από το δωμάτιο του. Έτσι η βασίλισσα αποφασίζει να τον επισκεφθεί αυτή. Τα μάγια όμως την χτυπούν και αυτή και την συνοδεία της, με αποτέλεσμα να «μαρμαρώσουν» .

Οι προσπάθειες επιστροφής

Ο Διόσκουρος

Αν και στο παρελθόν έχουν γίνει προσπάθειες επιστροφής των «Μαγεμένων» στη Θεσσαλονίκη, και κυρίως αντιγράφων αυτών, δεν προκύπτει η ύπαρξη μέχρι σήμερα επίσημου αιτήματος από πλευράς του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού προς το αρμόδιο υπουργείο της Γαλλίας για επιστροφή τους. Και όμως, η παλλινόστηση των «Μαγεμένων», αποτελεί ιστορικό δικαίωμα της Θεσσαλονίκης, που θα συνέβαλε στην περαιτέρω ιστορική και πολιτιστική ανάδειξη της πόλης και στην αποκατάσταση της ιστορικής και πολιτιστικής συνέχειάς της.
Οι «Μαγεμένες», ήταν οι ανάγλυφες παραστάσεις προσώπων της ελληνικής μυθολογίας, που κοσμούσαν τη «Στοά των Ειδώλων», μια δίτονη κιονοστοιχία με επιστύλιο και τέσσερις πεσσούς στη νότια είσοδο της Ρωμαϊκής Αγοράς. Μέρη του μνημείου του 2ου-3ου αι. μ.Χ. αρπάχθηκαν και μεταφέρθηκαν το 1864 στη Γαλλία από τον παλαιοντολόγο Emmanuel Miller. Οι τέσσερις πεσσοί με τις αμφίπλευρες οκτώ παραστάσεις σώζονται σήμερα στο Λούβρο.
Πριν χρόνια είχε συναφθεί συμφωνία μεταξύ του δήμου Θεσσαλονίκης και του μουσείου του Λούβρου για τη δημιουργία αντιγράφων των «Μαγεμένων». Η συμφωνία είχε προωθηθεί ενόψει του εορτασμού των 100 χρόνων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και προέβλεπε πως το μουσείο θα κατασκεύαζε και θα παραχωρούσε τα αντίγραφα των αγαλμάτων και τα εκμαγεία τους έναντι του ποσού των 186.000 ευρώ.  Όμως ο δήμος Θεσσαλονίκης, λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης, αδυνατεί να πληρώσει το ποσό και βρίσκεται σε αναζήτηση χορηγών.

Η ιστορία των «Μαγεμένων»

Η Νίκη

 Στις 23 Απριλίου του 1939, πριν από 72 δηλαδή χρόνια, η 80χρονη τότε Ζεντίλ Κοέν διηγείται στο δημοσιογράφο της εφημερίδας "Μακεδονία" Ι. Ταχογιάννη την ιστορία των "Ινκαντάδος", όπως τις αποκαλεί. Πρόκειται για τα οκτώ αγάλματα που στόλιζαν μια διπλή στοά με κιονοστοιχία.
Οι «Μαγεμένες», τα οκτώ αγάλματα της Μαινάδας, του Διονύσου, της Αριάδνης, της Λήδας, του Γανυμήδη, του Διόσκουρου, της Αύρας και της Νίκης, κοσμούσαν το σπίτι ενός πλούσιου εβραίου υφασματέμποτου, του Λιάτσι Αρδίτη.
«Εγώ άκουσα να λένε ότι υπήρχαν και άλλα μάρμαρα στο υπόγειο», αφηγείται η Κοέν και εξιστορεί πως ο πλούσιος υφασματέμπορος πούλησε τη βίλα με τις «Μαγεμένες» σε έναν άλλο υφασματέμπορο, τον Μωύς Μπενβενίστε.
Οι «Μαγεμένες», ή τα Είδωλα, οι Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης όπως ονομάστηκαν, βρίσκονται με τους αριθμούς1391 -1401 στο Λούβρο. Δεν εκτίθενται όπως θα περίμενε κανείς, αλλά βρίσκονται αμπαλαρισμένες σε κάποιο από τα υπόγεια του μουσείου.

Ποιες ήταν
Οι «Μαγεμένες» παραπέμπουν στη λατρεία του Διονύσου και είχαν τοποθετηθεί περίπου το 2ο αιώνα στο ύψος της Αρχαίας Αγοράς στην Εγνατία, δίπλα από τα Λουτρά Παράδεισος.
Τα είδωλα ή Incantadas, όπως ονομάζονταν στα σεφαραδίτικα, διάλεκτο των Ισπανοεβραίων της Θεσσαλονίκης, γοήτεψαν όλους του επισκέπτες της πόλης. Δημιουργήθηκαν προφανώς για να καλύψουν την είσοδο της Αγοράς από την Εγνατία. Η είσοδος αυτή αποτελούνταν από κιονοστοιχία με πεσσούς, οι οποίοι έφεραν στις δύο πλευρές της ανάγλυφες παραστάσεις. Μια νεανική μορφή του Διονύσου, την Αριάδνη στεφανωμένη με φύλλα κληματαριάς, τη Λήδα σε σύμπλεγμα με τον κύκνο, τον Γανυμήδη σε σύμπλεγμα με τον αετό, την Αύρα με αέρινο χιτώνα, τη μορφή Διόσκουρου και Φρύνης...

Μαρτυρία και μνήμες
Οι πανέμορφοι κίονες-αγάλματα αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Γαλλία το 1864, με την άδεια των οθωμανικών αρχών, από το γάλλο παλαιογράφο Εμανουέλ Μίλερ.
Μέχρι και το 1917 στην περιοχή δίπλα από τα Λουτρά Παράδεισος στο ύψος της Εγνατίας τα κατάλοιπα αυτής της κιονοστοιχίας βρίσκονταν στην αυλή ενός σπιτιού...
Όπως έλεγε η τελευταία αυτόπτης μάρτυρας των «Μαγεμένων», Ζεντίλ Κοέν, πριν από την πυρκαγιά του 1917 ένα μέρος από τα έργα τέχνης, που είχε στην κατοχή της η πλούσια οικογένεια του εβραίου υφασματέμπορα, πουλήθηκε σε Άγγλους. Το σπίτι του πλούσιου εμπόρου και οι τελευταίες μνήμες από τις «Μαγεμένες» σβήστηκαν στην πυρκαγιά του '17.
Ο χρόνος ωστόσο δεν έσβησε ολοσχερώς τη μνήμη. Κάποιοι αναζητούν ακόμη τα ίχνη χαμένης ομορφιάς σε αυτήν την πόλη...

Η Αύρα

Η αμφιπρόσωπη στοά των Ειδώλων
Στους αμφίπλευρους ανάγλυφους πεσσούς αναγνωρίζονται (σύμφωνα με την αναπαράσταση των Stuart και Revett) στη μια πλευρά οι μορφές μιας Νίκης, της Αύρας, ενός από τους Διοσκούρους, του Γανυμήδη με τον Αετό-Δία. Στην άλλη πλευρά, γοητεύουν οι παραστάσεις μιας Μαινάδας, του Διόνυσου, της Αριάδνης και της Λήδας με τον Κύκνο-Δία.

Ποιον ακριβώς μύθο αφηγούνταν οι μορφές αυτές που κοσμούσαν, προφανώς, ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια κτήρια της πόλης, παραμένει άγνωστο. Έπειτα, μήπως δεν πρόκειται για την αφήγηση ενός μόνο μύθου; Μήπως πρόκειται για υπαινικτική αναφορά σε περισσότερους; Ωστόσο, δεν μπορούμε να μην υποψιαστούμε, τουλάχιστον για τις φιγούρες της Αριάδνης, του Διόνυσου και της Μαινάδας, τον πολύ γνωστό στον μακεδονικό χώρο μύθο του ιερού γάμου του θεού με την κόρη του Μίνωα και τον οργιαστικό χαρακτήρα της λατρείας του. Εξάλλου, στα νομίσματα που έκοβε η πόλη κυριαρχούσαν οι απεικονίσεις του Διόνυσου, του Κάβειρου, της Νίκης.

Επισημαίνουμε ακόμη τη διπλή παρουσία του Δία με τη μορφή του αετού και του κύκνου. Στην πρώτη περίπτωση, ανακαλούμε στη μνήμη μας τον γνωστό μύθο της αρπαγής του νεαρού βοσκού στην Τροία, του «ωραιότερου των θνητών», τον οποίο ο θεός μετέφερε στον Όλυμπο, όπου υπηρέτησε ως οινοχόος των θεών. Η ανάκληση σκηνής συμποσίου σ’ έναν άλλον κόσμο, όχι των θνητών, παραπέμπει στην υπόσχεση για διαρκή συμποτική ζωή μετά θάνατον μέσα στα πλαίσια της διονυσιακής μύησης. Όσο για την ένωση της Λήδας με τον Κύκνο-Δία, σε μία από τις εκδοχές του μύθου το ζεύγος Κλυταιμνήστρα - Πολυδεύκης (ένας από τους Διόσκουρους) είναι παιδιά της Λήδας και του Τυνδάρεου, ενώ το ζεύγος Ελένη - Κάστορας (ο άλλος Διόσκουρος) προήλθε από την ένωση της Λήδας με τον Δία.

Ο Γανυμήδης, εδώ μάλλον
με Μακεδονικό κράνος

 Ένας από τους Διόσκουρους κοσμεί τη στοά. Αν, μάλιστα, λάβουμε υπόψη μας ότι οι Διόσκουροι εμπλέκονται ως συνοδοί θεοί στη λατρεία των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης, τότε θα μπορούσε κανείς να βρει τους λεπτούς δεσμούς στις έξι από τις οκτώ ανάγλυφες μορφές των πεσσών. Μένουν η Νίκη και η Αύρα. Όμως και αυτή η τελευταία συνδέεται με τον Διόνυσο. Και όχι μόνο αυτό, αλλά υπαινίσσεται και φρυγικές καταβολές στη μυθολογία της Μακεδονίας.  

Η Αύρα ήταν κόρη της Περίβοιας από τη Φρυγία και του Τιτάνα Λέλαντα. Ανήκε στον κύκλο της Άρτεμης και μοιραζόταν με τις συντρόφισσές της την εμπειρία του κυνηγιού. Την ερωτεύτηκε ο Διόνυσος, εκείνη όμως, πιο ανάλαφρη, είχε το πλεονέκτημα να τρέχει σαν τον άνεμο και να του ξεφεύγει, μέχρι που η Αφροδίτη την έκαμε, ύστερα από παράκληση του ίδιου του Διόνυσου, να χάσει τα λογικά της και να του παραδοθεί.

Από την ένωσή τους προέκυψαν δίδυμα, τα οποία όμως η ίδια η μάνα τα κομμάτιασε μέσα στην τρέλα της. Ύστερα, έπεσε στον ποταμό Σαγγάριο. Ο Δίας –διπλή η παρουσία του στη στοά– τη μεταμόρφωσε σε πηγή. Και πάντως, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τη σχέση ανάμεσα στις τρεις ανδρικές φιγούρες: Δίας, Διόνυσος, Διόσκουρος.

Ο Δίας πατέρας του Διόνυσου και του Διόσκουρου από διαφορετικές γυναίκες, ο Διόσκουρος, διαπλεκόμενος με τα μυστήρια της Σαμοθράκης διονυσιακού χαρακτήρα, γιος της Λήδας που παρίσταται στη στιγμή της ένωσής της με τον Δία σε άλλο πεσσό. Τρεις ακόμη γυναικείες φιγούρες, η Αύρα, η Αριάδνη, η Μαινάδα, αυτές με κάθε βεβαιότητα συμπλέκονται με τον Διόνυσο. Όσο για την παρουσία της Νίκης, μήπως θα πρέπει να την εκλάβουμε ως τον θρίαμβο του Διονύσου;

Και ένας μύθος

Οι φιγούρες της στοάς συνοδεύτηκαν από έναν μύθο των βυζαντινών χρόνων μέχρι την αρπαγή και τη μεταφορά τους στη Γαλλία. Σύμφωνα με τον μύθο αυτό, ο Μέγας Αλέξανδρος ζήτησε ενισχύσεις από τον βασιλιά της Θράκης για την πανελλαδική εκστρατεία που ετοίμαζε εναντίον των Περσών.

Η Αριάδνη

Ο θράκας βασιλιάς κατέφθασε στη Μακεδονία με όλη του την οικογένεια, αλλά από τις πρώτες κιόλας μέρες αντιλήφθηκε τις ερωτικές σχέσεις που είχε συνάψει ο Αλέξανδρος με τη γυναίκα του. Έβαλε λοιπόν να κάνουν μάγια στον μακεδόνα βασιλιά ακριβώς την ώρα που θα διέσχιζε τη στοά προς τα διαμερίσματα της γυναίκας του.

Ο Αλέξανδρος το πληροφορήθηκε και εκείνο το βράδυ δεν την επισκέφθηκε. Η βασίλισσα που ανυπομονούσε, ανησύχησε, βγήκε στη στοά να τον προϋπαντήσει και απολιθώθηκε. Την ίδια τύχη είχε και ο βασιλιάς και η συνοδεία του που βγήκαν, για να δουν τα αποτελέσματα της μαγείας.

Τι παριστάνουν οι «Μαγεμένες»
Οι περίφημες «Μαγεμένες», το μνημείο ασύλληπτης ομορφιάς και αξίας της Θεσσαλονίκης, κλάπηκε το 1864, από το Γάλλο αρχαιοκάπηλο Em. Miller, με εντολή του Ναπολέοντα.

Πρόκειται για τα αγάλματα της περίφημης, μνημειώδους, διώροφης, αμφιπρόσωπης στοάς των Ειδώλων, που βρισκόταν στην είσοδο της Αρχαίας Αγοράς, δίπλα στα Λουτρά Παράδεισος της Εγνατίας Οδού. Παριστάνουν Μαινάδα, νεανική μορφή του Διονύσου, την Αριάδνη στεφανωμένη με φύλλα κληματαριάς, τη Λήδα σε σύμπλεγμα με τον κύκνο, το Γανυμήδη σε σύμπλεγμα με αετό, την Αύρα με διάφανο χιτώνα, μορφή Διόσκουρου και φτερωτής Νίκης. Το μνημείο καταγράφηκε από όλους τους περιηγητές που έφτασαν στη Θεσσαλονίκη μέχρι τη λεηλασία του και την κατεδάφιση της κιονοστοιχίας.