Η επίδραση των ιδεών του Ρήγα Βελεστινλή στα Βαλκάνια

Η τεράστια απήχηση του έργου του μεγάλου εθνεγέρτη στην Επανάσταση του 1821 αλλά και σε ολόκληρη την χερσόνησο του Αίμου

του Σπύρου Κουζινόπουλου*

Η απήχηση του έργου του Ρήγα Βελεστινλή και των συντρόφων του, οι περισσότεροι από τους οποίους κατάγονταν από την ελληνική Μακεδονία, ήταν ιδιαίτερα μεγάλη όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο. Το απελευθερωτικό κίνημα που προετοίμαζε ο Ρήγας, μπορεί να μην πρόλαβε να εκδηλωθεί, γιατί το ανέκοψε ο τραγικός θάνατος των πρωτεργατών. ΄Όμως, οι μορφές του πρωτομάρτυρα και των συνεργατών του, αλλά κυρίως οι επαναστατικές ιδέες του, θα γίνουν γνωστές και θα επηρεάσουν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της Ελλάδος και των υπολοίπων βαλκανικών χωρών κατά το διάστημα της Οθωμανικής κυριαρχίας. 

Στην εξάπλωση των απελευθερωτικών ιδεών του Ρήγα και στη διάδοσή τους στους βαλκανικούς λαούς, πρωταγωνιστικό ρόλο θα διαδραματίσουν οι δημοσιογράφοι.

Είναι γνωστή η συνεισφορά των καταγόμενων από τη Σιάτιστα δημοσιογράφων αδελφών Μαρκιδών Πουλίων, στην πνευματική και πολιτική αφύπνιση του Ελληνισμού και των άλλων λαών της Βαλκανικής, με την «Εφημερίδα» που εξέδιδαν στη Βιέννη. Στο πρώτο φύλλο της «Εφημερίδος», που διασώζεται στη βιβλιοθήκη της Κοζάνης και φέρει χρονολογία 31 Δεκεμβρίου 1790, διαβάζουμε:

«.....΄Οντας υστερημένοι οι απόγονοι εκείνων των περιβοήτων Ελλήνων από την αυτονομίαν, και υποδεδουλωμένοι εις πολλά βάσανα, με όλον τούτο δεν παύουσι ποτέ μιμούμενοι τους παλαιούς των προπάτορας.....».

Οι Σιατιστινοί δημοσιογράφοι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου

Στο πρόσωπο του μικρότερου από τους δύο αδελφούς, του Γεωργίου Πούλιου, ο Ρήγας βρήκε αντάξιο συνεργάτη και υπέροχο ομοϊδεάτη, αφοσιωμένο στα δημοκρατικά ιδεώδη. Ενώ στο τυπογραφείο του Πούλιου, τυπώθηκαν 3.000 αντίτυπα της επαναστατικής προκήρυξης του Ρήγα, που καλούσε τους ΄Ελληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς ν΄αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό.

Μπορεί ο Ρήγας Βελεστινλής, μαζί με τους συντρόφους του Αργέντη, Κορωνιό, Καρατζά, Τουρούντζια, Νικολίδη και τους Καστοριανούς αδελφούς Ιωάννη και Παναγιώτη Εμμανουήλ να στραγγαλίσθηκαν στις 24 Ιουνίου 1798 στον πύργο της Νεμπόϊτσας, όμως η θυσία τους δεν πήγε χαμένη. Και ο σπόρος της ελευθερίας που έσπειραν, γρήγορα έβγαλε καρπούς σε όλες τις βαλκανικές χώρες.

Το κήρυγμα του Πρωτομάρτυρα Ρήγα, αυτού του εθνεγέρτη, του διαφωτιστή, του βάρδου της Επανάστασης, θα φλογίζει τα κατοπινά χρόνια τους ΄Ελληνες, θα εμπνεύσει τους ηγέτες της Φιλικής Εταιρίας και τους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821, ενώ οι πολιτικές του συλλήψεις θα συνδεθούν στη νεοελληνική συνείδηση με την πορεία προς τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. ΄Ηδη από το 1862 εμφανίζεται πολιτικός σύλλογος με την επωνυμία «Ρήγας Φεραίος» και το 1875 ιδρύεται σοσιαλιστικός σύλλογος με την ονομασία επίσης "Ρήγας", ως ελληνικό τμήμα της «Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας», που είχε δημιουργηθεί στη Γενεύη από Βαλκάνιους σοσιαλιστές. 1

Οι ιδέες του Ρήγα, θα επηρεάσουν την απόφαση των Σέρβων να πάρουν στα 1804 τα όπλα για την εθνική τους απελευθέρωση. Εξέγερση που θα συγκινήσει βαθιά τις ψυχές και των άλλων βαλκανικών λαών.

O Ψυχάρης, σ΄ένα κείμενό του, το 1916, με τίτλο «Η φωνή του Ρήγα», παροτρύνοντας για τη συμμετοχή της χώρας στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ, υπενθυμίζει στους ΄Ελληνες το χρέος τους απέναντι στη Σερβία :

                                               «Σερβία τρισμάκαρη....περίφημο Μαυροβούνι

                                                 εσάς συλλογιούμαι και κλαίω.

                                                 Εσείς πολεμήσατε και καταστραφήκατε...

                                                 αλλά θ΄αναστηθήτε.... 2

Από την εποχή των απελευθερωτικών αγώνων των Σέρβων, προέρχεται και ένα "Θούριον άσμα" που αποδίδεται στον Ρήγα Βελεστινλή, αλλά φαίνεται ότι είχε συντεθεί από μιμητή του Ρήγα :

                        ................................................................

                        «Ιδού και οι Σερβιώται, γένος ποτέ μικρόν,

                        ημπόρεσαν να ρίψουν ζυγόν τόσον πικρόν.

                        ......................................................................

                        Ελάτε, μη αργείτε. Μας ήλθεν ο καιρός,

                        δια να δοξασθώμεν, να ζήσωμεν λαμπρώς!» 3

Οι επαναστατικές ιδέες του «εξαίρετου Έλληνα επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή», όπως τον περιγράφει ο Βούλγαρος ακαδημαϊκός Νικολάϊ Τοντόρωφ, αλλά και η επανάσταση των Σέρβων, ενέπνευσε και τους Βουλγάρους να ανταποκριθούν στα κελεύσματα των καιρών, ξεκινώντας ένα κίνημα στις συνορεύουσες με τη Σερβία περιοχές και οργανώνοντας ένα εθελοντικό σώμα, που θα ενίσχυε τη σερβική εξέγερση. Ενώ και πολύ αργότερα, το 1840, όταν θα κάνει την εμφάνισή του ο περιοδικός τύπος της Βουλγαρίας, τα βουλγαρικά περιοδικά που παράνομα ή με την άδεια των αρχών θα κυκλοφορήσουν στη Σμύρνη, τη Λειψία, την Κωνσταντινούπολη και το Βουκουρέστι, είναι εμποτισμένα από τις ιδέες του Ρήγα. 4

Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Τοντόρωφ, αναφερόμενος στο Ρήγα αλλά και στην κατοπινή Φιλική Εταιρεία, «οι οργανωτές της ελληνικής επανάστασης, έχουν να παρουσιάσουν προς τους βαλκανικούς λαούς και την ιστορική υπηρεσία ότι υιοθέτησαν τις ιδέες της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης και κατόρθωσαν να τις μεταφέρουν στα Βαλκάνια, συνταιριάζοντάς τες με τις συγκεκριμένες ιδιότυπες συνθήκες». 5

Τον τίμησαν και Τούρκοι

Οι μορφές του πρωτομάρτυρα και των συντρόφων του, θα κυριαρχούν στα απελευθερωτικά κινήματα των βαλκανικών χωρών για την αποτίναξη του ζυγού της Οθωμανικής Αυτοπκρατορίας. Είναι δε αξιοσημείωτο ότι τους τίμησαν ακόμη και οι Τούρκοι ιστορικοί, όπως π.χ. ο καθηγητής Αχμέτ Ρασήμ που έγραψε χαρακτηριστικά για το Ρήγα: «Η αδέκαστος Ιστορία, τιμά και απονέμει σεβασμόν εις αυτόν τον πατριώτην και τους συντρόφους του, και περιλαμβάνει αυτούς εις τας σελίδας της, ίνα χρησιμεύσουν ως λαμπρόν παράδειγμα εις τα τέκνα των Τούρκων». 6

Η "Νέα Πολιτική Διοίκησης"
Το Νοέμβριο του 1797, ένα μήνα πριν τη σύλληψή του, ο Ρήγας τύπωνε μυστικά στη Βιέννη, το κείμενο της «Νέας Πολιτικής Διοίκησης των λαών που κατοικούν στη χερσόνησο του Αίμου, στη Μ.Ασία, στα νησιά της Μεσογείου, στη Βλαχία και στη Μολδαβία». ΄Ενα κείμενο που επρόκειτο να αποτελέσει τον καταστατικό Χάρτη της μελλοντικής «Ελληνικής Δημοκρατίας», του μεγάλου και πολυεθνικού κράτους που έμελλε να προκύψει μετά την επιτυχία μιας γενικής εξέγερσης των υπόδουλων στο Σουλτάνο βαλκανικών λαών.

Ο πύργος Νεμπόϊσα στο Βελιγράδι όπου μαρτύρησαν
ο Ρήγας και οι σύντροφοί του επαναστάτες

Στα 124 άρθρα της «Νέας Πολιτικής Διοίκησης», δηλαδή του Συντάγματος που συνέταξε, βλέπουμε ότι ο Ρήγας οραματίζονταν τη δημιουργία ενός κράτους δικαίου, με ένα πολίτευμα που θα εξασφάλιζε τη λαϊκή κυριαρχία - κατά την αρχαία ελληνική δημοκρατική παράδοση - και το σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σύμφωνα με τις διακηρύξεις της Γαλλικής Επανάστασης. Σ΄αυτό το μεγάλο, άμεσα δημοκρατικό και χωρίς ξένες εξαρτήσεις πολυεθνικό κράτος, ο Ρήγας έβλεπε να ζουν ειρηνικά-ισότιμοι, ασφαλείς και αδερφωμένοι -όλοι οι βαλκανικοί λαοί.

Αν και δεν βρέθηκε μέχρι τώρα κανένα από τα 3.000 αντίτυπα του παράνομου αυτού εντύπου, γνωρίζουμε ότι μαζί με το Σύνταγμα είχε τυπωθεί και ο πασίγνωστος «Θούριος» του Ρήγα, ένα πύρινο άσμα υπέρ της Ελευθερίας, με τεράστια απήχηση στους σκλαβωμένους ΄Ελληνες της εποχής του και όχι μόνο σ΄αυτούς. O Ρήγας θα διαλαλήσει στον Θούριό του :

                 «Βουλγάροι κι΄Αρβανήτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,

                  Αράπηδες και άσπροι, με μιά κοινήν ορμή,

                  Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί,

                  πως είμαστ΄αντριωμένοι, παντού να ξακουσθή».

Η «Ελληνική Μασσαλιώτιδα».
Είναι ευνόητος ο ενθουσιασμός που ο Θούριος προκαλεί στους ΄Ελληνες. ΄Οπως σημείωνε ο Κωστής Παλαμάς, μ΄αυτόν ο Ρήγας δεν γράφει, αλλά «σαλπίζει στίχους». Γρήγορα όμως, το εγερτήριο άσμα του Ρήγα, θα εκτιμηθεί σωστά όχι μόνο από τους ΄Ελληνες αλλά και από τους ξένους. Στη Ρωσία, ονομάζουν το Θούριο «Ελληνική Μασσαλιώτιδα».

Ο κορυφαίος Ρώσος ποιητής Αλεξάντερ Πούσκιν, στο ποίημά του «Εμπρός Ελλάδα Επαναστάτισσα», που γράφτηκε το 1829, αναφέρεται και στο ποιητικό έργο του Ρήγα Βελεστινλή :

                        «Θεών και ηρώων πατρίδα, σπάζεις άξαφνα

                        τον ζυγό σου και την ενάντια μοίρα

                        με την ηχώ που βγάνει του Τυρταίου σου,

                        του Μπάϋρον και του Ρήγα η λύρα».

 Στη Γαλλία, ο Θούριος μεταφράζεται ευρύτατα, ενώ δεν είναι τυχαίο που ο Fauriel τον εντάσσει στην περίφημη Συλλογή του, ούτε και το ότι ο λόρδος Μπάυρον τον μεταφράζει στα αγγλικά. «Ο Ρήγας εγνώριζε να συγκινεί την καρδίαν και την φαντασίαν των συμπατριωτών του εις τας λεπτοτέρας των χορδάς», θα γράψει ο μεγάλος εκείνος φιλέλληνας.

 Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις» δεν συνοδεύεται συμπτωματικά από το Θούριο: και τα δύο κείμενα έχουν τον ίδιο ακριβώς στόχο. Αυτόν που επιδιώκει ο Ρήγας με το πρώτο έργο του, δεν είναι τόσο να προκαθορίσει το Σύνταγμα του Κράτους που οραματίζεται, όσο να διαπαιδαγωγήσει τους Έλληνες στα μεγάλα ιδανικά της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Ενώ με τον Θούριό του, ο Ρήγας συνοψίζει έμμετρα το ουσιαστικό περιεχόμενο του Συντάγματός του.

Ο Ρήγας, όπως έγραψε και ο Γιάννης Κορδάτος, είχε όραμα που αφορούσε όλους τους λαούς των Βαλκανίων 8, πολύ περισσότερο που αυτό το όραμα απέβλεπε όχι μόνο στην αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού, αλλά και στην εθνική και κοινωνική απελευθέρωση των λαών της περιοχής καθώς και την ειρηνική συνύπαρξη.

Κορυφαίοι του πνεύματος στα Βαλκάνια

Η περιοχή των Βαλκανίων, έχει αναδείξει κορυφαίους του πνεύματος που ύμνησαν την κοινή μοίρα των βαλκανικών λαών και εμπνεύσθηκαν από τα κηρύγματα του κορυφαίου βάρδου της Ελευθερίας, του Ρήγα Βελστινλή. Όπως οι νομπελίστες Οδυσσέας Ελύτης από την Ελλάδα και ΄Ιβο ΄Αντριτς από τη Γιουγκοσλαβία ή ο μεγάλος δημιουργός των γραμμάτων Ισμαήλ Κανταρέ από την Αλβανία που συναρπάζει ακόμη το διεθνές κοινό με το «παλάτι των ονείρων», τα «τύμπανα της βροχής», τον «ρημαγμένο Απρίλη», το πασίγνωστο «χρονικό της πέτρας» και τα άλλα διηγήματά του που διακρίνονται για τη βαλκανική ιδιοσυγκρασία του συγγραφέα τους. Κοντά σ΄αυτούς, ο μεγάλος Βούλγαρος ποιητής και επαναστάτης Χρήστο Μπότεφ και ο θεωρούμενος ως πατριάρχης της νεοβουλγαρικής λογοτεχνίας Ιβάν Βάζωφ, με την περίφημη συλλογή από ωδές «Εποποιϊα των ξεχασμένων» και το μυθιστόρημά του «Κάτω από το ζυγό».

Ισμαήλ Κανταρέ

Ανεβαίνοντας πιο πάνω, θα συναντήσουμε τον κορυφαίο, πρωτοπόρο ποιητή της Ρουμανίας, τον Μιχαήλ Εμινέσκου ή τον συμπατριώτη του Τζέλλου Ναούμ που στο ποίημά του «Κύκλος», αναφέρθηκε σ΄έναν Ρουμάνο ο οποίος «κάθε φθινόπωρο και κάθε άνοιξη περνούσε από άκρη σε άκρη τα Βαλκάνια». Καθώς και γνωστούς πεζογράφους, όπως ο Ιόν Λούκα Καρατζιάλε, ο ακαδημαϊκός Τζέο Μπόγζα, ο Λίβιου Ρεμπρεάνου και ο Παναϊτ Ιστράτι, μια μοναδική φυσιογνωμία στο χώρο της λογοτεχνίας, που γεννήθηκε στη Ρουμανία από Έλληνα πατέρα, το Γεώργιο Βαλσαμή και Ρουμάνα μητέρα, τη Ζωϊτσα, για να περιπλανηθεί άφραγκος στα Βαλκάνια και αρκετές μεσογειακές χώρες, τη Ρωσία και τη Γαλλία.

Στην πρώην Γιουγκοσλαβία, θα συναντήσουμε σπουδαίους ποιητές και συγγραφείς, όπως ο επικός ποιητής Βόϊσλαβ ΄Ιλιτς, ο Μίλαν Ράκιτς, ο Ράστκο Πέτροβιτς κι ακόμη η κορυφαία ποιήτρια της Σερβίας Ντεζάνκα Μαξίμοβιτς, που στο «Ματωμένο παραμύθι» της, θρηνώντας τον εκτελεσμένο το 1941 από τους Ναζί αδελφό της, μαζί με δύο χιλιάδες ακόμη πατριώτες στο Κραγκούγιεβατς της Σερβίας, αναφέρεται αρκετές φορές «στα ορεινά Βαλκάνια πέρα...». Ο Ίλιτς στο ποίημά του «Μαντατοφόρος της ελευθερίας», θα γράψει για τον Ρήγα:

                        «Μαντατοφόρος έγινε και σ΄όλα τα Βαλκάνια

                        για τους λαούς προμήνυσε μια άγια αυγή απ΄τα ουράνια

                        ΄Οπου θα πέσουν τα παλιά παλάτια και θα γίνει

                        νέο ξεκίνημα ζωής στην ποθητή ειρήνη».

Ναζίμ Χικμέτ

Τέλος στην Τουρκία, ανταμώνουμε με φυσιογνωμίες των γραμμάτων ξακουστές, όπως ο Ναζίμ Χικμέτ, που γεννήθηκε το 1901 στη Θεσσαλονίκη και ο οποίος στα ποιήματά του ύμνησε τους βαλκανικούς λαούς και τραγουδήθηκε από αυτούς ή ο πολυμεταφρασμένος Αζίζ Νεσίν, μια κλασική περίπτωση βαλκάνιου συγγραφέα, καθώς και σύγχρονους, όπως ο Αταόλ Μπεχράμογλου ή ο Τσενγκίζ Μπεκτάς, που περισσότερο γνωστός με το ψευδώνυμο "Denizli" (Θαλασσινός), κατέχει μιά ξεχωριστή θέση στο σύγχρονο τουρκικό ποιητικό χώρο.

Διορατική και συνετή επιδίωξη του Ρήγα

Τα γεγονότα που διαδραματίσθηκαν τα τελευταία χρόνια στα Βαλκάνια, οι ανατροπές, οι ταραχές, η αποσταθεροποίηση της περιοχής μας, όπως την επεδίωξαν κάποια κέντρα αποφάσεων και κυρίως ο άδικος και παράλογος καταστρεπτικός πόλεμος στην πρώην Γιουγκοσλαβία, έδειξαν πόσο διορατική και συνετή, υπήρξε η επιδίωξη του Ρήγα να συνενώσει όλους του βαλκανικούς λαούς, με όρους πλήρους ισοτιμίας, σε ένα μεγάλο και ισχυρό κράτος, ικανό να αντιμετωπίσει κάθε είδους πίεση ή απειλή. Και αν το όνειρο του Ρήγα είχε υλοποιηθεί, η «Δημοκρατία όλων των βαλκανικών λαών», θα είχε αποβεί ένα ελπιδοφόρο υπόδειγμα Μεγάλης Δύναμης, υπό τη σκέπη της οποίας θα συμβίωναν ειρηνικά λαοί με διαφορετική καταγωγή, θρήσκευμα και έθιμα, όμως με κοινά συμφέροντα και κοινή, δημοκρατική ιδεολογία.

*Εισήγηση του Σπ. Κουζινόπουλου στο διαβαλκανικό συνέδριο που διοργάνωσε στις 11 και 12 Σεπτεμβρίου 1998 στη Θεσσαλονίκη το Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων με θέμα "Η επίδραση των ιδεών του Ρήγα Βελεστινλή στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και η ανάγκη της διαβαλκανικής συνεργασίας σήμερα"

Σημειώσεις

1.  Αντώνης Λιάκος, «Οι φιλελεύθεροι στην επανάσταση του 1862. Ο πολιτικός σύλλογος Ρήγας Φεραίος». Περιοδικό Μνήμων, τ. Η΄, 1980-1982, σ.9-46. Επίσης, Μιχάλης Δημητρίου, «Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα. Από τους ουτοπιστές στους μαρξιστές», Αθήνα 1985 και ΄Ερη Σταυροπούλου, «Ελλάδα και Ανατολική Ομοσπονδία", περιοδικό "Ουτοπία", τευχ. 3 (1992), σ. 41-53.

2. Ψυχάρης, «Η φωνή του Ρήγα», περιοδικό Νουμάς, φ.598, 18 Θεριστή (Αυγούστου) 1916.

3. Λ.Ι.Βρανούση, «Συμβολή στην έρευνα για τα τραγούδια του Ρήγα και των μιμητών του, μ΄ένα άγνωστο Θούριον άσμα». Νέα Εστία 44 (1948) 1233.

4. Νικολάϊ Τοντόροφ,  Σύντομη ιστορία της Βουλγαρίας, Αθήνα 1983, σ.59

5. στο ίδιο, σ. 159

6. Ιωάννου Βασδραβέλλη, Οι Μακεδόνες συνεργάτες του Ρήγα Βελεστινλή και τα επαναστατικά ρεύματα της εποχής, Θεσσαλονίκη 1968, «Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών», σ.17

7.  Λεωνίδα Μπολισακώφ, Νέα στοιχεία για τη Φιλική Εταιρεία, Αθήνα 1972, σ.18

8.  Γιάννη Κορδάτου, Ρήγας Φεραίος και Βαλκανική Ομοσπονδία, Αθήνα 1974.