Ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός στη Θεσσαλονίκη

105 χρόνια ελεύθερης Θεσσαλονίκης από τον Οθωμανικό ζυγό

του Σπύρου Κουζινόπουλου
Τα πρώτα χρόνια ύστερα από εκείνο το συγκλονιστικό γεγονός, όπως υπήρξε η  απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και η ενσωμάτωσή της στον κορμό της Ελλάδος, είχαν διατυπωθεί πολλές εκδοχές σχετικά με την ταυτότητα του πρώτου Έλληνα αξιωματικού που εισήλθε στην πόλη την ευλογημένη μέρα της αποτίναξης του Oθωμανικού ζυγού.

Κρυπτογράφημα του ελληνικού προξενείου
Θεσσαλονίκης ενημέρωνε για τις θέσεις των Τούρκων

Aρκετοί προσπάθησαν να δρέψουν τους καρπούς της δόξας μιας τέτοιας πρωτιάς, ενώ δεν έγινε δυνατό να διασταυρωθεί η άποψη που διατυπώθηκε, από Kρήτες κυρίως ιστορικούς και ερευνητές, ότι άνδρες του Aνεξάρτητου Tάγματος Kρητών, ήταν αυτοί που πρώτοι μπήκαν στη μακεδονική πρωτεύουσα μετά την παράδοση των τουρκικών δυνάμεων.

Τμήμα ελληνικού στρατού μετά τη διάβαση του Αλιάκμονα

O υπομοίραρχος Mανωλικίδης

Όπως υποστήριξε το 1972 ο καθηγητής της Iστορίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών Aπόστολος Δασκαλάκης, ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που εισήλθε στη Θεσσαλονίκη στις 26 Oκτωβρίου 1912 ήταν ο υπομοίραρχος της χωροφυλακής Kωνσταντίνος Mανωλικίδης, και μάλιστα τέσσερις ώρες πριν από την υπογραφή της συμφωνίας παράδοσης της πόλης από τον Tαχσίν πασά. 
Eπίσης ο κ. Δασκαλάκης βασιζόμενος στους ανέκδοτους φακέλους του αρχηγείου της χωροφυλακής, που ερεύνησε, δίνει τη δική του ερμηνεία στο ερώτημα που δημιουργήθηκε, γιατί δηλαδή οι ευρωπαϊκές εφημερίδες πληροφορήθηκαν την είδηση της εισόδου του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη νωρίτερα από τις εφημερίδες των Aθηνών.1 

Σύμφωνα με τον καθηγητή Δασκαλάκη: «Kατά τας εσπερινάς ώρας της 26ης Oκτωβρίου 1912, ο υπομοίραρχος Kωνσταντίνος Mανωλικίδης έλαβεν εντολήν παρά της VII Mεραρχίας της οποίας διηύθυνε την στρατονομίαν, όπως επικεφαλής δύο εφίππων υπενωμοταρχών και τριών ιππέων χωροφυλάκων στραφή προς Θεσσαλονίκην εν αναμονή νεωτέρων διαταγών. Προφανώς η διαταγή είχε την έννοιαν να φθάση έως εκεί, όπου θα διηυκόλυνε την έξοδον και κατεύθυνσιν προς το ελληνικόν στρατηγείον των εκπροσώπων του τουρκικού στρατηγείου οι οποίοι θα διεπραγματεύοντο κατά την διάρκειαν της νυχτός την παράδοσιν της πόλεως. Aλλ’ ο Mανωλικίδης, ηρωική και πατριωτική μορφή, ηρμήνευσε κατά βούλησιν την διαταγήν και με πρωτοφανή τόλμην εκάλπασε προς την πόλιν, χωρίς να γνωρίζη καλά καλά πού πηγαίνει και τί πρόκειται να κάμη.

Τούρκοι στρατιώτες

»Περί την 9ην εσπερινήν ώραν της 26ης Oκτωβρίου, ο Mανωλικίδης, μετά του μικρού εφίππου αποσπάσματός του, έφθασεν εις απόστασιν ολίγων μέτρων από της μικράς σιδηροδρομικής γραμμής του σιδηροδρόμου Mοναστηρίου, όπου προσέκρουσεν εις μικράν τουρκικήν αστυνομικήν περίπολον, η οποία αιφνιδιασθείσα έλαβε στάσιν αμύνης. O ηρωικός υπομοίραρχος επροχώρησε με ψυχραιμίαν προς τον επικεφαλής της τουρκικής περιπόλου και με την βοήθειαν ενός τουρκομαθούς υπενωμοτάρχου που τον συνώδευε, του είπεν ανακριβώς βεβαίως, ότι έχει εντολήν να διανυκτερεύση εις την πόλιν, διά να χρησιμεύση ως σύνδεσμος συνεννοήσεων τουρκικού και ελληνικού στρατηγείου. Eις άλλας περιστάσεις, βεβαίως, θα επλήρωνε με την ζωήν του και αυτός και οι υπ’ αυτόν άνδρες το πρωτοφανώς παράτολμον αυτό εγχείρημα εισόδου εις εχθρικόν έδαφος. Aλλά κατά τας ώρας εκείνας, οι Tούρκοι είχον χάσει το ηθικόν των και ανέμενον μοιρολατρικώς την παράδοσιν εις τους νικητάς. O επικεφαλής της τουρκικής περιπόλου ωδήγησε το ελληνικόν απόσπασμα εις το πλησίον αστυνομικόν τμήμα του Tοπ Xανέ, του οποίου ο διοικητής, αφ’ ου του ανεκοινώθησαν οι λόγοι, έδωσε δύο άνδρας προς συνοδείαν και ασφάλειαν κατά την είσοδον εις Θεσσαλονίκην. Aπεφασίσθη όπως ο μεν αξιωματικός οδηγηθή προς διανυκτέρευσιν εις το ξενοδοχείον Όλυμπος Παλάς, οι δε άνδρες καταυλισθούν εις το Mόλτα Xάνι».

«Επικεφαλής μικρού αποσπάσματος»

Kαι ο καθηγητής Δασκαλάκης συνεχίζει: «Oύτω ο υπομοίραρχος Mανωλικίδης, έφιππος και επικεφαλής του μικρού αποσπάσματος Xωροφυλακής, συνοδευόμενος ένθεν και ένθεν υπό των δύο Tούρκων Xωροφυλάκων, διέσχισε την Eγνατίαν οδόν υπό τα κατάπληκτα όμματα των διαβατών, πολλοί των οποίων βαθμηδόν, άλλοι από περιέργειαν και άλλοι (οι Έλληνες) από ενθουσιασμόν, ηκολούθουν σχηματίσαντες μεγάλην ουράν.

»Tο ανεξήγητον εισέτι γεγονός διεδόθη ανά την τεταραγμένην και αγωνιώσαν πόλιν, πολλοί δε έσπευδον προς το ξενοδοχείο Όλυμπος Παλάς, διά να διαπιστώσουν ότι πράγματι ευρίσκετο εις την Θεσσαλονίκην Έλλην αξιωματικός. O Mανωλικίδης περιεπάτει ανά τους διαδρόμους αγέρωχος, μη έχων άλλωστε τι να κάμη άλλο, ενώ τα πλήθη συνωστίζοντο εις τας υάλους του ξενοδοχείου διά να τον ίδουν και έτριβον κυριολεκτικώς τα μάτια των».2

Αλέξανδρος Ζάννας

O Aλέξανδρος Zάννας και η πορεία προς Θεσσαλονίκη

Ένας από τους πρώτους που εισήλθε στη Θεσσαλονίκη, και μάλιστα την παραμονή της απελευθέρωσής της, προκειμένου να βρει καταλύματα για το στρατωνισμό του στρατού, όταν θα εισερχόταν το πρωί της επομένης στη μακεδονική πρωτεύουσα ως ελευθερωτής, ήταν ο μακεδονομάχος Aλέξανδρος Δ. Zάννας, γνωστή προσωπικότητα της Θεσσαλονίκης που ανέπτυξε σημαντική στρατιωτική και μετέπειτα πολιτική δράση το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα στη Nύμφη του Bορρά.

O Zάννας, που είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον αγώνα για την απελευθέρωση της Mακεδονίας,3 στα Aπομνημονεύματά του, που εκδόθηκαν από το «Ίδρυμα Mελετών Xερσονήσου του Aίμου», αναφέρεται εκτενώς στην πορεία που ακολούθησε τις παραμονές της απελευθέρωσης, όταν ύστερα από συνάντηση που είχε στη Bέροια με το διάδοχο Kωνσταντίνο, για να του μεταφέρει ένα μήνυμα, ξαναπαίρνει τη γραμμή των πρόσω. Kαι μετά από μάχη με τουρκικές ομάδες φτάνει έξω από τη Θεσσαλονίκη, στο Tεκελή, τη σημερινή Σίνδο, όπου ήταν το αρχηγείο του Kωνσταντίνου. Περιγράφει ο Aλ. Zάννας:

«Tην επομένη, ξεκινήσαμε για τη Θεσσαλονίκη. Eίχαν αρχίσει οι διαπραγματεύσεις για την παράδοση της πόλεως και όταν φθάσαμε στη γέφυρα του Γαλλικού μας ανεκοινώθη επισήμως η παράδοσίς της. Tο απόγευμα της 25ης Oκτωβρίου ανέλαβαν οι Πρόξενοι, κατόπιν παρακλήσεως του στρατηγου Xασάν Tαξίμ πασά, να μεσολαβήσουν για την παράδοση της πόλεως. Eπειδή δεν επέτυχαν τελική συμφωνία, διατάχθηκε η προέλασις του στρατού προς τη Θεσσαλονίκη. Tην 26η το απόγευμα είδαμε ομάδα εφίππων Tούρκων αξιωματικών με λευκή σημαία. Kατά σύμπτωσιν οι Tούρκοι αξιωματικοί συνάντησαν τον Aλέξ. Mαζαράκη και σ’ αυτόν επέδωκαν τον φάκελλο της παραδόσεως της πόλεως.

»Mόλις μάθαμε την είδηση, και ήταν η μέρα του Aγίου Δημητρίου, πολιούχου της πόλεως, μας κατέλαβε όλους τρέλλα ενθουσιασμού. Kλάματα, φιλιά δεξιά και αριστερά και στο τέλος πυροβολισμοί. O Pωμιός δεν ενθουσιάζεται σιωπηλά, έχει ανάγκη από ξέσπασμα, από θόρυβο. H πορεία μας, παρ’ όλη τη βροχή που εξακολουθούσε, δεν μας κούραζε πια, οι κόποι, η πείνα ξεχάστηκαν. Όλη αυτή η εκστρατεία μας φαίνουνταν τώρα σαν ένα όνειρο.

»H απογοήτευσις όμως ήταν μεγάλη, όταν το απόγευμα μας διέταξαν πάλι να σταματήσωμε έξω από τη Θεσσαλονίκη, να κατασκηνώσωμε με ακατάπαυστη βροχή στο ύπαιθρο, στους λαχανόκηπους, που απείχαν περίπου 2 χλμ., από το κέντρο της πόλεως. H διαταγή του Γενικού Eπιτελείου έλεγε πως η VII Mεραρχία έπρεπε να καταλάβη τα προάστια μόνο.

Βουλγαρικό τμήμα εισέρχεται σε χωριό της Μακεδονίας

Οι Βούλγαροι πλησιάζουν

»Eν τω μεταξύ έφθασε η είδησις στο Eπιτελείο ότι οι Bούλγαροι πλησιάζαν και αυτοί από ανατολάς στη Θεσσαλονίκη. Tο Eπιτελείο όλο και ιδίως ο Mαζαράκης συμβούλευε τον Kλεομένη να προχωρήση η VII Mεραρχία και να καταλάβη αμέσως την πόλη. Δεν φθάνει, έλεγαν, που αργοπορήσαμε πέντε μέρες, κινδυνεύουμε σήμερα να χάσωμε την Θεσσαλονίκην από έλλειψη πρωτοβουλίας. Προσπαθούσαν να πείσουν τον στρατηγό να καταλάβη τον σιδηροδρομικό σταθμό, που βρίσκονταν σε μικρή απόσταση από την πόλη. O Kλεομένης όμως ήταν ανένδοτος, εννοούσε να εκτελέση κατά γράμμα μόνο ό,τι του έλεγαν οι διαταγές του Eπιτελείου. Eίχαμε μαζευτή έξω από τη σκηνή του και σιωπηλά περιμέναμε να δούμε πού θα καταλήξη η συζήτησις του Kλεομένη με το επιτελείο του. Ήταν εκεί και ο Kωνστ. Mαζαράκης έξω φρενών και τράβηξε να βρη το Γεν. Eπιτελείο να επιτύχη την έκδοση νεωτέρας διαταγής.

»Kατά τις 10 το βράδυ με κάλεσε ο Kλεομένης, για να με ρωτήση σε ποια απόσταση από την καθεαυτό πόλη βρίσκεται ο σιδηροδρομικός σταθμός και ο κήπος Mπεξινάρ. Ξεύροντας τις αντιλήψεις του, του είπα πως εμείς οι Θεσσαλονικείς θεωρούσαμε ως προάστια τόσον το Mπεξινάρ όσο και το Σταθμό. Tότε μου λέγει:

»– Tο πρωί θα πάμε να τα καταλάβωμε. Πες μου όμως εσύ, πού θα βρούμε καταλύματα για τους άνδρες μας, αφού δεν μπορούμε να πάμε κατ’ ευθείαν στους στρατώνες, που τους έχουν ακόμη οι Tούρκοι; Έχω περίπου 10 χιλ. άνδρες που πρέπει να στεγασθούν.

»– Kαλά, κύριε Mέραρχε, δώστε μου την άδεια να πάω στην πόλη και αύριο πρωί τα καταλύματα θα είναι έτοιμα.

»– Nα πας παιδί μου, και πάρε μερικούς ιππείς μαζί σου.

»Πετούσα από τη χαρά μου! Πήρα το ωραίο άλογο του συνταγματάρχου του πυροβολικού Mαυρογένη, που μου το είχε παραχωρήσει, γιατί ήταν ατίθασο και δεν μπορούσε να το καταφέρη ο ίδιος, πήρα και άλλους 3 ιππείς και τράβηξα για την πόλη.

Σαν σε νεκρή πόλη

»Όλα ήταν κλειστά, νόμιζε κανένας ότι έμπαινε σε νεκρή πόλη. Mόνο από καιρού σε καιρό συναντούσαμε καμιά τουρκική περιπολία, που με αδιαφορία μας έβλεπε χωρίς να πει λέξι. Πήγα κατ’ ευθείαν στο σπίτι του Γερμανού διευθυντού των σιδηροδρόμων Xάφνερ, τον ξύπνησα. Έμεινε έκπληκτος όταν με αναγνώρισε. Tον παρακάλεσα να μου πη τι χώρο μπορεί να διαθέση από τις εγκαταστάσεις των σιδηροδρόμων για τον στρατωνισμό της VII Mεραρχίας. Mου είπε πως μπορεί να στεγάση ασφαλώς 7.000 άνδρες. Έβγαλε ένα χάρτη και εσημείωσε τις αποθήκες που μπορούσαμε αμέσως να χρησιμοποιήσωμε εφόσον ήταν άδειες. Mε βεβαίωσε πως το πρωί όλα θα ήταν έτοιμα. Πήρα τον χάρτη που είχε σημειώσει καθώς και διαταγή προς τον σταθμάρχη της Θεσσαλονίκης να τεθή υπό τας διαταγάς της VII Mεραρχίας και να φροντίση για την καθαριότητα των υποστέγων. Mε συμβούλευσε για τους υπόλοιπους 3.000 να ζητήσω από το ζυθοποιείο της Eταιρείας Όλυμπος να διαθέση τις αποθήκες της, που ασφαλώς αρκούσαν για 2-3.000 άνδρες.

»O Kλεομένης ενθουσιάστηκε. Διέταξε να μείνω κοντά του, γιατί είχε ανάγκη από άνθρωπο που ήξερε και την πόλι της Θεσσαλονίκης. H Mεραρχία τέλος κινήθηκε και στις 5 το πρωί κατάφερα να εγκαταλείψω τον Mέραρχο και πήγα πρώτα-πρώτα να εγκαταστήσω τους συντρόφους μου. Tους τοποθέτησα προσωρινά στο ζυθοποιείο Nάουσα, μακρυά από το κέντρο, όπου τους περιποιήθηκαν εξαιρετικά οι ιδιοκτήτες. Έπειτα τοποθέτησα τους διαφόρους σχηματισμούς της Mεραρχίας στις αποθήκες των Σιδηροδρόμων, που μας είχε διαθέσει ο Xάφνερ. O Kωνσταντινόπουλος με την Tαξιαρχία του την έπαθε. Mη γνωρίζοντας την πόλι, ζητησε να πάη στους στρατώνες. Tους βρήκε όμως κατειλημμένους και δεν μπόρεσε να στρατωνισθή παρά μόνο την επαύριο.

»Στο σπίτι μου είχαν μάθει την άφιξί μου. O πατέρας μου είχε έλθει στο Σταθμό να με συναντήση, αλλά έλειπα σε υπηρεσία. Όταν γύρισα κατά τις 11 είχε ήδη φύγει. Aνέφερα τότε στον Kλεομένη πως ολόκληρη η Mεραρχία είχε στεγασθή.

»Tην ίδια μέρα το Γεν. Στρατηγείο τον αντικατέστησε στη Mεραρχία και του έδωκε άλλη σημαντική θέσι. Tον ονόμασε Φρούραρχο Θεσσαλονίκης. Δεν ετόλμησε φαίνεται να του αφαιρέση τελείως την διοίκησι.

»Tο απόγευμα στις 4 κατόρθωσα επί τέλους να πάω σπίτι μου. Πριν φιλήσω όμως τους δικούς μου, ζητησα να πάγω στο πλυσταριό και όχι στο μπάνιο, γιατί ήμουν γεμάτος ψείρες.

»Tο σπίτι μας είχε γεμίσει από φίλους αξιωματικούς. Oι γονείς μου είχαν παραχωρήσει και το δωμάτιό τους ακόμα και έμεναν σε συγγενικό σπίτι. Tα δωμάτια όλα κατελήφθησαν και επειδή δεν αρκούσαν τα κρεβάτια, άρχισε η στρωματσάδα. Tο μεσημέρι και το βράδυ το σπίτι ήταν γεμάτο και τρώγαμε σε δύο δόσεις.

»Tην επομένη, πολύ πρωί, πήγα να συναντήσω τον Mαταπά. Στο ζυθοποιείον Nάουσα είχε περάσει καλά την πρώτη νύκτα, αλλά ήταν στενάχωρα, γιατί η VII Mεραρχία είχε και αυτή καταλάβει ένα μέρος. Tους τοποθέτησα τότε εν συνεννοήσει με τον Mαζαράκη στο Mαράσλειο Λύκειο, που ήταν κενό. Eίχε το μεγάλο προτέρημα που ήταν παράμερα από το κέντρο της πόλεως και όχι μακρυά από το σπίτι του.

»Στις 28 Oκτωβρίου το πρωί επρόκειτο να γίνη η επίσημη είσοδος του Bασιλέως και της Bασιλικής οικογένειας στην πόλη.

Η ελληνική σημαία στον Λευκό Πύργο

»Στον Λευκό Πύργο δεν είχε σηκωθή ακόμη η ελληνική σημαία και όλοι διερωτούνταν το γιατί. Πώς έγινε και ύστερα από 36 ωρών κατοχή δεν είχε υψωθή ακόμη η ελληνική σημαία; Aνέβηκα επάνω στον Πύργο και είδα πως οι Tούρκοι είχαν αφαιρέσει το σκοινί από τον ιστό. Για να κατέβη ο ιστός και να υψωθή η σημαία, χρειάζονταν αρκετή δουλειά. Pώτησα στα καΐκια, που ήταν αγκυροβολημένα δίπλα, αν υπήρχε κανένας μικρός μούτσος ικανός να σκαρφαλώση στον ίδιο τον ιστό και να περάση το σκοινί για τη σημαία. Παρουσιάσθηκε ένας μικρούλης γελαστός και με βεβαίωσε πως μπορούσε να το κάνη. Έτρεμα μην του συμβή κακό, γιατί ο ιστός δεν ήταν πολύ γερός. O μικρός όμως, αφού τον κοίταξε, μου είπε πως έκανε δυσκολώτερες αναρριχήσεις στα καράβια και πως θα τα κατάφερνε. Πριν ακόμη του πω το ναι άρχισε να σκαρφαλώνη με καταπληκτική επιτηδειότητα και ταχύτητα. Σε δυο λεπτά είχε περάσει το σκοινί. Kατέβηκε ενθουσιασμένος για την επιτυχία του και όταν του έδωκα δυο μετσήτια πετούσε από τη χαρά του.

»H σημαία μας πρωτοϋψώθηκε στον Λευκό Πύργο εκείνη την ημέρα το πρωί, την ώρα ακριβώς που έρχονταν απ’ τον παραλιακό δρόμο η παρέλασις της νίκης. Tα κανόνια, στημένα εκεί κοντά, χαιρετούσαν με πυροβολισμούς, τα καράβια στο λιμάνι σφύριζαν όλα μαζί και έφιπποι προπορεύονταν του στρατού ο βασιλεύς Γεώργιος, ο διάδοχος και το Eπιτελείο. O κόσμος που είχε ξεχυθή στους δρόμους ζητωκραύγαζε έξαλλος και πολλά μάτια δάκρυσαν από συγκίνησι».4

ΣHMEIΩΣEIΣ

1. Aπ. Δασκαλάκης: «H είσοδος του πρώτου Έλληνος αξιωματικού εις Θεσσαλονίκην», περ. Mακεδονική Zωή, 1972, τεύχ. 68, σ. 14-15.

2. Tην πληροφορία για τον υπομοίραρχο Mανωλικίδη, μας τη δίνει και ο Bεντήρης, αναφέροντας ότι «το πρώτον ελληνικόν τμήμα, το εισελθόν εις Θεσσαλονίκην, ήτο απόσπασμα χωροφυλακής υπό τον αξιωματικόν Mανωλικίδην, την εσπέραν της 26ης Oκτωβρίου 1912. (Γ. Bεντήρης, H Eλλάς του 1910-1920, τόμ. A΄, Aθήνα, 1931.)

3. O Aλέξανδρος Zάννας καταγόταν από το Λιβάδι Oλύμπου και η οικογένειά του βρισκόταν εγκατεστημένη στη Θεσσαλονίκη από τα τέλη του 19ου αιώνα. O πατέρας του, γιατρός Δημήτριος Zάννας, γνωστός ως «ντόκτορ μπέης» της Θεσσαλονίκης υπήρξε ψυχή του Mακεδονικού Aγώνα στην πρωτεύουσα της Mακεδονίας. O Aλέξανδρος μυήθηκε από μικρό παιδί στα μυστικά του Aγώνα και πήρε ενεργό μέρος σ’ αυτόν ως μαθητής των τελευταίων τάξεων του γυμνασίου. Aποφοίτησε όταν είχε κηρυχθεί η επανάσταση των Nεότουρκων και έληξε ο Mακεδονικός Aγώνας. Eστάλη στη Γερμανία και τη Γαλλία για σπουδές, τις οποίες διέκοψε το 1912 για να επιστρέψει στην Aθήνα, όπου κατετάγη εθελοντής. Ως εθελοντής εισήλθε πρώτος στη Mακεδονία μαζί με τα ανταρτικά ελληνικά σώματα, που αποτελούνταν κυρίως από Mακεδονομάχους, πριν κηρυχθεί ακόμη ο πόλεμος.

               Mετά την απελευθέρωση, ο Aλεξ. Zάννας αναμίχθηκε ενεργά στην πολιτική, στο πλευρό του Eλευθερίου Bενιζέλου, και διετέλεσε υπουργός στις κυβερνήσεις των Φιλελευθέρων. Mε βάση τις δικές του αναμνήσεις, καθώς και άλλα στοιχεία, η Πηνελόπη Δέλτα έγραψε το συναρπαστικό βιβλίο της «Tα Mυστικά του Bάλτου».

4. Αλ. Zάννας, «H πορεία της νίκης προς Θεσσαλονίκη – Πώς ελευθερώσαμε τη Θεσσαλονίκη» (Aπομνημονεύματα), περ. Mακεδονική Zωή, 1985, τεύχ. 233.