H διαχρονική αξία της σκέψης του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ

της Μαρίας Γιαννακάκη

Πριν από 31 χρόνια, η ιταλική κοινωνία, και όχι μόνο η Αριστερά, αποχαιρετά έναν μεγάλο ηγέτη, τον Ενρίκο Μπερλινγκουέρ. Ο κινηματογραφικός φακός του Μπερνάρντο Μπερτολούτσι και το ντοκυμαντέρ «Το αντίο στον Ενρίκο Μπερλινγκουέρ» καταγράφει την οδύνη του κόσμου που μπολιάστηκε από τη σκέψη και τα οράματα του μεγάλου πολιτικού. Αν για τους συντρόφους του ο Τολιάτι ήταν «ο καλύτερος», ο Μπερλινγκουέρ ήταν «ο αγαπητός».

Γκραμσιανός στη σκέψη, πιστεύει ότι τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης, γεννήματα συγκεκριμένης ιστορικής και πολιτισμικής διαδρομής διαφέρουν από αυτά της Ανατολής . Αναδεικνύει τον ρόλο που παίζει η κοινωνία των πολιτών και με τον οποίο, στη Δύση, το κράτος οφείλει να συμβιβαστεί και κάνει διάκριση ανάμεσα σε πόλεμο ελιγμών και πόλεμο θέσεων προκρίνοντας ότι αυτό που ταιριάζει στη Δύση είναι ο πόλεμος των θέσεων.

Με άλλα λόγια, στις χώρες εκείνες, που παρατηρείται μια ισχυρή κοινωνία των πολιτών, ο πόλεμος ελιγμών πρέπει να παραχωρήσει τη θέση του σ’ έναν πόλεμο θέσεων, η «κατά μέτωπον» επίθεση πρέπει ν’ αντικατασταθεί από μια συλλογική ηγεμονική λειτουργία της ανερχόμενης επαναστατικής τάξης στα πλαίσια της ευρύτερης κοινωνίας. Έτσι, η τακτική της μετωπικής επίθεσης αντικαθίσταται απ’ αυτή της εσωτερικής ανατροπής του κρατικού μηχανισμού μέσα από διαρκή παρεμβατική πολιτική στους θεσμούς της υπάρχουσας κοινωνίας των πολιτών.

Εμπνευστής του «ευρωκομμουνιστικού» κινήματος με το γαλλικό και το ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα από το 1975, προτείνει έναν ευρωπαϊκό πόλο στη βάση ενός δημοκρατικού κομμουνισμού. Σεβάστηκε απόλυτα την εσωκομματική αντιπολίτευση και τις επιλογές των οργάνων του κόμματος, αποδεικνύοντας ότι τα κομμουνιστικά κόμματα δεν πρέπει να είναι μονολιθικοί οργανισμοί. Επηρεασμένος από την αποτυχία του προέδρου Αλλιέντε στη Χιλή, ο Μπερλινγκουέρ εκτιμά ότι το P.C.I. δεν θα μπορούσε να κυβερνήσει στην Ιταλία ούτε με την υποστήριξη του 51% των ψηφοφόρων. Το 1973, δημοσιεύει στη Rinascita, το θεωρητικό εβδομαδιαίο περιοδικό του P.C.I., το πρώτο από τα τρία άρθρα που θα αποτελέσουν τη ραχοκοκαλιά του «ιστορικού συμβιβασμού» που προτείνει στα ιταλικά πολιτικά κόμματα, μια συμφωνία μεταξύ λαϊκών δυνάμεων κομμουνιστικής, σοσιαλιστικής και καθολικής παράδοσης, θέση την οποία εγκαταλείπει μετά τη δολοφονία του Άλντο Μόρο.

Η σύλληψη της ιδέας του «Ιστορικού Συμβιβασμού» ανήκε στον Τολιάτι παρά στον Μπερλινγκουέρ. Ο πρώτος είχε ήδη από το 1944 επιβάλλει τον αφοπλισμό των ενόπλων τμημάτων του ΙΚΚ που συνέχιζαν να συμμετέχουν στην αντίσταση, είχε βοηθήσει –άλλοτε με έμμεση αλλά και άλλοτε με άμεση στήριξη- όλες τις μεταφασιστικές κυβερνήσεις (είχε διατελέσει μάλιστα και για μικρό χρονικό διάστημα Υπουργός Δικαιοσύνης) και είχε προτάξει την ανάγκη της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας μέσω σκληρών μέτρων για την εμπέδωση της νομιμότητας μετά την εποχή Μουσολίνι.

Σήμερα πια γνωρίζουμε ότι αυτή η πολιτική γραμμή υπαγορεύθηκε από τον ίδιο τον Στάλιν στον Τολιάτι. Κατά τον ίδιο τον Στάλιν, δεν ήταν ώριμες οι συνθήκες για την ανατροπή του καπιταλισμού στην Ιταλία. Στην κατηγορία ότι προσπαθεί να μετατρέψει το P.C.I. σε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ απαντά ότι στόχος του είναι η υπέρβαση του καπιταλισμού, μέσω ενός τρίτου δρόμου μεταξύ του «υπαρκτού» σοσιαλισμού και της σοσιαλδημοκρατίας.

Απαραίτητη προϋπόθεση για αυτό οι «διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις», οι οποίες γι’αυτόν έχουν σαφή αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα, προκειμένου να εισαχθούν «στοιχεία του σοσιαλισμού». Είναι ο πρώτος που κάνει λόγο για την ποιότητα της ανάπτυξης, προσπαθώντας να συγκεράσει την οικολογική αντίθεση με τον ρόλο και την αξία της εργασίας και την καταπολέμηση της διαφθοράς, και τη συνδέει άμεσα με την έννοια του «ιστορικού συμβιβασμού»: «Είναι μια κρίση που βάζει επί τάπητος το γιατί της ανάπτυξης…», αλλά πρόκειται και «για ένα ιστορικό συμβιβασμό μεταξύ εκείνου που ενδιαφέρεται μόνον για το πόσο να παράγει και εκείνου που ενδιαφέρεται για το τι να παράγεται, και γιατί» (ομιλία στην Μπολώνια, 1973).

Στις τότε παρεμβάσεις του Ε. Μπερλινγκουέρ εμπεριέχεται η βασανιστική διαδικασία της αναδιάρθρωσης των παραγωγικών διαδικασιών και των καταναλωτικών συμπεριφορών. Όμως προϋπόθεση όλων είναι η μεταρρύθμιση της πολιτικής, την οποία ο ίδιος ονομάζει «δύσκολη και κρίσιμη αναγκαιότητα». «…Τα σημερινά κόμματα είναι πάνω απ’ όλα μηχανές εξουσίας και πελατειακών σχέσεων: ελλιπής και αλλοιωμένη γνώση της ζωής και των προβλημάτων της κοινωνίας και του κόσμου – ιδέες, ιδανικά, προγράμματα, λίγα ή ασαφή αισθήματα και κοινωνικο-πολιτικό πάθος, μηδέν. Διαχειρίζονται συμφέροντα, τα πιο διαφορετικά, τα πιο αντιφατικά, καμιά φορά και αμφίβολα, πάντως χωρίς καμιά σχέση με τις απαιτήσεις και τις αναδυόμενες ανθρώπινες ανάγκες, ή διαστρεβλώνοντάς τα, χωρίς να επιδιώκεται το κοινό καλό.

Η ίδια οργανωτική τους δομή προσαρμόστηκε πια σ’ αυτό το μοντέλο και δεν είναι πια οργανωτές του λαού, σχηματισμοί που προωθούν την πολιτικο-κοινωνική ωριμότητα και πρωτοβουλία: περισσότερο ομοσπονδίες ρευμάτων, κάθε μια με ένα ‘μπος’ και ένα ‘υπο-μπός’. […] Τα κόμματα έχουν κάνει κατάληψη του κράτους και των θεσμών του, ξεκινώντας από την κυβέρνηση. Έχουν κάνει κατάληψη των ΟΤΑ, των οργανισμών προνοίας, του πανεπιστημίου, της ραδιοτηλεόρασης, μερικών μεγάλων εφημερίδων […]. Τέλος πάντων, όλα έχουν πια διαμοιρασθεί ή θα ήθελαν να τα διαμοιράσουν. Η κατάσταση είναι δραματική. Όλες ‘οι ενέργειες’ που οι ποικίλοι θεσμοί και οι σημερινοί διοικητές τους καλούνται να κάνουν αντιμετωπίζονται κυρίως σε συνάρτηση με τα συμφέροντα του κόμματος ή του ρεύματος ή της φατρίας στην οποία πρέπει να αποδοθεί το αξίωμα» (συνέντευξη στον Eugenio Scalfari, εφημ. Repubblica 28.07.1981).

Ο Μπερλινγκουέρ, τοποθετούμενος στο πάνθεον των ιστορικών μορφών της Αριστεράς, αντιμετωπίστηκε με δογματική διάθεση από όσους ανατρέχουν στη σκέψη, τη δράση και την πολιτική του πρόταση. Και αυτό όχι μόνον από τμήματα της Αριστεράς, αλλά και από όσους θέλησαν να χρησιμοποιήσουν την ιστορική παράδοση της πρότασής του με μια ανεπιτυχή προβολή στο σήμερα και τις ανάγκες της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Η σκέψη του Μπερλινγκουέρ έχει διαχρονική αξία όσον αφορά στα προτάγματα της δημοκρατίας στη λειτουργία των αριστερών κομμάτων, στην ανάγκη αλλαγής μέσω δημοκρατικών, προοδευτικών μεταρρυθμίσεων και στην ανάγκη αντίστασης στην επέλαση του απάνθρωπου προσώπου του καπιταλισμού της μαζικής κατανάλωσης και της διαρκούς εξαθλίωσης.

Είναι λάθος να προβάλλεται στο σήμερα η πολιτική του ιστορικού συμβιβασμού για να δικαιολογήσει τη σύγκλιση σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων με ακραίες νεοφιλελεύθερες συντηρητικές δυνάμεις, οι οποίες εν πολλοίς ευθύνονται για τη δημιουργία των σύγχρονων κοινωνιών της ακραίας ανισότητας, της κοινωνικής και θεσμικής απορρύθμισης, της μαζικής φτωχοποίησης και περιθωριοποίησης.

Ο ιστορικός συμβιβασμός ως πολιτική πρόταση είχε ως αποδέκτη την ιταλική κεντροδεξιά με μακρά παράδοση αποδοχής των δημοκρατικών όρων λειτουργίας του πολιτικού συστήματος. Αποσκοπούσε στην προώθηση δημοκρατικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, που θα άνοιγαν τον δρόμο για τη δημοκρατική ολοκλήρωση της ιταλικής κοινωνίας και την ενίσχυση των θεσμών κοινωνικής αναδιανομής. Μια πρόταση που απαντούσε στα οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά αδιέξοδα των κομμουνιστικών κομμάτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, κυρίως μετά τη βιαιότητα με την οποία εκφράστηκαν στην Τσεχοσλοβακία και την απάνθρωπη παράνοια της μαοϊκής πολιτιστικής επανάστασης.

Η επίκλησή του σήμερα για να δικαιολογήσει τα υβριδικά σχήματα συγκυβέρνησης σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων με τη Δεξιά εκτός από ανιστόρητη είναι και πολιτικά επικίνδυνη. Η σκέψη του Μπερλινγκουέρ προβαλλόμενη στο σήμερα πρέπει να καθοδηγήσει τους αγώνες των δημοκρατικών, προοδευτικών, αριστερών δυνάμεων για αλλαγή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου, που αποδιαρθρώνει και εξοντώνει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Με δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και αλλαγή καταναλωτικών προτύπων. Αν χρειάζεται ένας «ιστορικός συμβιβασμός» είναι αυτός της δημοκρατικής, μεταρρυθμιστικής Αριστεράς με τις ανάγκες της σημερινής ζοφερής πραγματικότητας.